Οι ταξεις στην καπιταλιστικη κοινωνια

Η ανάλυση των τάξεων και των στρωμάτων της καπιταλιστικής κοινωνίας, έχει τεράστια σημασία για το επαναστατικό κίνημα. Γύρω από το θέμα της ταξικής διάρθρωσης της κοινωνίας αναπτύσσονται και αναπαράγονται διάφορες παλιές και νέες αστικές, ρεφορμιστικές και οπορτουνιστικές θεωρίες. Το κόμμα της εργατικής τάξης, είναι υποχρεωμένο να επεξεργάζεται αυτά τα ζητήματα και να γίνεται ικανό να αντιπαρατίθεται μ' αυτές τις θεωρίες, όσο το δυνατό πιο ολοκληρωμένα. Η ανάλυση της ταξικής διάρθρωσης της καπιταλιστικής κοινωνίας, αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη χάραξη σωστής τακτικής και στρατηγικής του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον καθορισμό των κινητήριων δυνάμεων της επανάστασης, την πολιτική της ενότητας και των συμμαχιών και για τη διαμόρφωση της οργανωτικής του πολιτικής.

Βασικό κριτήριο για να μελετήσουμε την ταξική διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας, για να κάνουμε ταξική ανάλυση, είναι οι σχέσεις των ανθρώπων με τα μέσα παραγωγής. Με βάση αυτό, ο Φ. Ενγκελς, έδωσε τον εξής συνοπτικό ορισμό των δύο βασικών τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας: «Με τη λέξη αστική τάξη εννοούμε την τάξη των σύγχρονων καπιταλιστών, που είναι κάτοχοι των βασικών μέσων παραγωγής και που εκμεταλλεύονται τη μισθωτή εργασία. Με τη λέξη προλεταριάτο, εννοούμε την τάξη των σύγχρονων μισθωτών εργατών που, επειδή δεν κατέχουν καθόλου δικά τους μέσα παραγωγής, είναι αναγκασμένοι να πουλούν την εργατική τους δύναμη για να μπορούν να ζήσουν» (Σημείωση του Φ. Ενγκελς στην αγγλική έκδοση του έργου «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» του 1888).

Δεν αρκεί όμως μόνο το κριτήριο των σχέσεων με τα μέσα παραγωγής. Απαιτείται, για να γίνεται σωστός και ολοκληρωμένος προσδιορισμός των τάξεων και των στρωμάτων, η μελέτη με βάση όλα τα κριτήρια του ορισμού που έδωσε ο Β. Ι. Λένιν για τις τάξεις στο έργο του «Μεγάλη Πρωτοβουλία», («Απαντα» τ.39, σελ. 15).

Σύμφωνα με το λενινιστικό ορισμό για τις τάξεις, η ταξική διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι η εξής:

Καπιταλιστής είναι αυτός ο οποίος:

α) έχει κεφάλαιο που το επενδύει στην υλική παραγωγή ή σε έναν άλλο τομέα της κοινωνικής δραστηριότητας (εμπόριο, υγεία, πίστη, παιδεία, ψυχαγωγία κλπ.) και το αξιοποιεί με την εργατική δύναμη που αγοράζει,

β) συμμετέχει στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής σαν κυρίαρχος, σαν αφεντικό με σκοπό ν' αυξάνει τα κεφάλαιά του,

γ) διαδραματίζει (είτε άμεσα ο ίδιος, είτε μέσω μισθωτών διευθυντικών στελεχών) στην οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής ρόλο ηγετικό, διευθυντικό,

δ) παίρνει το εισόδημά του με τη μορφή του κέρδους.

Προλετάριος είναι αυτός ο οποίος:

α) δεν έχει μέσα παραγωγής και πουλάει την εργατική του δύναμη στους καπιταλιστές,

β) συμμετέχει στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής σαν καταπιεζόμενος και εξαρτημένος, με σκοπό να εξασφαλίσει τα μέσα για την ύπαρξή του,

γ) παίζει στην οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής ρόλο εκτελεστικού οργάνου,

δ) παίρνει το εισόδημά του με τη μορφή του μισθού ή του ημερομίσθιου, ενώ οι διαστάσεις του εισοδήματός του είναι μικρές.

Ανάμεσα σ' αυτές τις δυο βασικές τάξεις υπάρχουν διάφορα κοινωνικά στρώματα, τα ενδιάμεσα ή μεσαία στρώματα.

Μεσαία στρώματα είναι το τμήμα εκείνο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, το οποίο έχει ένα μέρος από τα γνωρίσματα της αστικής τάξης και ένα μέρος από τα γνωρίσματα της εργατικής τάξης και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να καταταγεί σε καμιά από αυτές τις δυο βασικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα είναι:

α) Διαθέτει, όπως και η αστική τάξη, μέσα παραγωγής υλικών αγαθών (ή προσφοράς υπηρεσιών), αλλά οι διαστάσεις τους είναι μικρές.

β) Στην οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής παίζει ρόλο διευθυντικό (στα όρια της επιχείρησής του) και ταυτόχρονα ρόλο εκτελεστικό, δηλαδή πραγματοποιεί το ίδιο τις αποφάσεις που παίρνει.

γ) Οπως οι προλετάριοι, εργάζεται, αλλά μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να χρησιμοποιεί, όπως και οι καπιταλιστές, μισθωτή εργασία, σε τέτοια όμως μικρή έκταση που η εκμετάλλευσή της να μην του δίνει τη δυνατότητα να ζει χωρίς να εργάζεται ή, πράγμα που γίνεται σήμερα σε μεγαλύτερη έκταση, το μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας που αποσπά από τους εργάτες του, του το αφαιρούν οι μεγαλύτεροι καπιταλιστές, τα μονοπώλια.

δ) Επόμενα, ενώ τυπικά, επιφανειακά, είναι ανεξάρτητο, στην πραγματικότητα όμως είναι σε συνεχώς αυξανόμενο βαθμό εξαρτημένο από τους καπιταλιστές, οι οποίοι το εκμεταλλεύονται σε βαθμό και με τρόπους που διαφέρουν από αυτούς με τους οποίους εκμεταλλεύονται την εργατική τάξη.

ε) Παίρνει το εισόδημά του από την πούληση των εμπορευμάτων που παράγει ή των υπηρεσιών που προσφέρει. Από άποψη μεγέθους το εισόδημα αυτό δεν είναι ίδιο για όλες τις κατηγορίες του πληθυσμού, που υπάγονται στα μεσαία στρώματα της πόλης. Αλλού είναι κατώτερο, αλλού το ίδιο ή λίγο ανώτερο και αλλού σημαντικά ανώτερο από το μέσο εισόδημα του προλετάριου. Τα μεσαία στρώματα εκφράζουν κατάλοιπα, είτε προηγούμενου τρόπου παραγωγής, είτε του πρώτου σταδίου του καπιταλισμού.

Για όλους τους παραπάνω λόγους τα μεσαία στρώματα δεν αποτελούν βασική τάξη, αλλά κατέχουν ενδιάμεση θέση ανάμεσα στις δυο βασικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Στα μεσαία στρώματα διακρίνουμε αυτά τα τμήματα που αποτελούνται από μικροϊδιοκτήτες, μικρεμπόρους που έχουν στην κατοχή τους μέσα παραγωγής, αλλά και που είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται και οι ίδιοι, απασχολώντας κατ' εξαίρεση και ένα μικρό αριθμό μισθωτών εργατών. Και τα τμήματα που αποτελούν τα μισθωτά μεσαία στρώματα, που ο ρόλος τους στην οργάνωση της κοινωνικής εργασίας και το ύψος του εισοδήματός τους βρίσκονται μεταξύ αυτών της αστικής τάξης και αυτών της εργατικής τάξης. Τα μεσαία στρώματα δεν είναι ενιαία και από την άποψη του ύψους του εισοδήματος. Ενα τμήμα τους έχει υψηλό εισόδημα, αποτελεί το εύπορο τμήμα τους, ενώ τα φτωχά μεσαία στρώματα έχουν εισοδήματα που μπορεί να πλησιάζουν ακόμα και το μέσο εισόδημα του προλετάριου.

Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι ανάμεσα στα φτωχά, μεσαία στρώματα και το προλεταριάτο, έχουμε τους μισοπρολετάριους, άτομα, δηλαδή, που το εισόδημά τους προέρχεται εν μέρει από την εργασία τους σαν μισθωτοί εργάτες και εν μέρει από την κατοχή μιας μικρής ιδιοκτησίας - ενός μικρού κτήματος ή μικρομάγαζου.

Σ.