Η ανεργια συμφυτη του καπιταλισμου

Η ανεργία, ως πρόβλημα που μαστίζει την καπιταλιστική κοινωνία, είναι αποτέλεσμα της δράσης των νόμων του ίδιου του καπιταλισμού. Οι ρίζες του, οι αιτίες που το γεννούν και το αναπαράγουν είναι οι ίδιες μ' αυτές που αναπαράγουν το κεφάλαιο σε ολοένα και πιο διευρυμένη βάση. Η αντιμετώπισή του στα πλαίσια του συστήματος είναι αδύνατη και δεν εννοούμε βεβαίως την εξάλειψη της ανεργίας αλλά ακόμη και αυτή τη μείωσή της. Εστω και αν για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα υπάρξει κάποια πραγματική βελτίωση, έστω και μικρή μείωσή της, στη συνέχεια η αύξηση της ανεργίας θα γίνεται ακόμη μεγαλύτερη από πριν και με πιο γοργούς ρυθμούς. Είναι μια αντικειμενική αναπόφευκτη τάση, ως αποτέλεσμα του απόλυτου νόμου του καπιταλισμού, δηλαδή της επιδίωξης για ολοένα και μεγαλύτερη παραγωγή υπεραξίας, για την αποκόμιση ολοένα και περισσότερων κερδών, σε συνδυασμό με τον οξύτατο ανταγωνισμό ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τους κλάδους, ανάμεσα στις διάφορες ομάδες των καπιταλιστών. Για παράδειγμα, κάθε καπιταλιστής επιδιώκει να αποσπάσει μεγαλύτερο μερίδιο στην αγορά για την επιχείρησή του, άρα ανταγωνίζεται τις άλλες ομοειδείς επιχειρήσεις με στόχο να τις εκτοπίζει από την αγορά. Επίσης, επιδιώκει να αγοράζει φτηνές πρώτες ύλες, φτηνή ενέργεια, γενικότερα, φτηνά μέσα παραγωγής. Αρα αναπτύσσεται ανταγωνισμός ανάμεσα σε διαφορετικούς κλάδους της παραγωγής. Επιδιώκει επίσης την απόσπαση ολοένα και μεγαλύτερου χρόνου απλήρωτης δουλιάς, σε συνδυασμό με τη μείωση της τιμής της εργατικής δύναμης, το «φτήναιμα του εργάτη».

Η τάση στην καπιταλιστική παραγωγή για την ολοένα και μεγαλύτερη απόσπαση υπεραξίας, για τη συνεχή αύξηση των κερδών επιτυγχάνεται με την αυξανόμενη ένταση της εκμετάλλευσης. Ταυτόχρονα, αυτή η τάση, σε συνδυασμό με την ένταση του ανταγωνισμού, οδηγεί στη συνεχή διεύρυνση της παραγωγής. Ετσι, ο καπιταλιστής ένα μέρος της υπεραξίας που αποσπά από τον εργάτη μέσω της παραγωγικής διαδικασίας το επενδύει για να μεγαλώσει την παραγωγή του, αλλά και για να αποσπάσει μεγαλύτερη από πριν υπεραξία. Μετατρέπει έτσι το μέρος αυτό της υπεραξίας σε κεφάλαιο, μεγαλώνοντας έτσι τις διαστάσεις του κεφαλαίου του και της παραγωγής του. Αυτή η διαδικασία είναι συνεχής στον καπιταλισμό. Διακόπτεται μόνο από την οικονομική κρίση για να ξανασυνεχιστεί. Η διαδικασία μετατροπής μέρους της υπεραξίας σε κεφάλαιο ονομάζεται συσσώρευση. Η αύξηση των διαστάσεων του κεφαλαίου ως αποτέλεσμα της συσσώρευσης υπεραξίας μιας δοσμένης επιχείρησης ονομάζεται συγκέντρωση του κεφαλαίου. Οι διαστάσεις όμως του κεφαλαίου αυξάνουν και ως αποτέλεσμα της συνένωσης μερικών διαφορετικών κεφαλαίων, είτε μέσω της εξαγοράς μικρότερων επιχειρήσεων από μεγαλύτερες, είτε μέσω συγχώνευσης μερικών επιχειρήσεων και της δημιουργίας μιας μεγάλης. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται συγκεντροποίηση του κεφαλαίου.

Είναι γεγονός ότι όσο μεγαλώνουν οι διαστάσεις της μάζας του κεφαλαίου, όσο δηλαδή μεγαλώνουν οι διαστάσεις μιας επιχείρησης, άρα και της παραγωγής της, τόσο μεγαλύτερες δυνατότητες έχει να αντεπεξέρχεται στον ανταγωνισμό, αλλά και να αποσπά μεγαλύτερη μάζα υπεραξίας. Αυτή όμως η τάση δε σημαίνει ταυτόχρονα και αύξηση των θέσεων εργασίας. Ο καπιταλιστής ενδιαφέρεται να αυξάνει σχετικά και απόλυτα τον απλήρωτο εργάσιμο χρόνο και να μειώνει την τιμή της εργατικής δύναμης. Αρα ενδιαφέρεται για την αύξηση της παραγωγικότητας και της εντατικότητας της εργασίας, γιατί έτσι αυξάνεται ο απλήρωτος χρόνος δουλιάς, αφού στην ίδια μονάδα χρόνου παράγονται περισσότερα εμπορεύματα, άρα στον ίδιο εργάσιμο χρόνο παράγεται μεγαλύτερη νέα αξία, ενώ η τιμή της εργατικής δύναμης δεν αυξάνεται. Ταυτόχρονα, μπορεί να επιτυγχάνεται και φτήναιμα του εργάτη, αφού τα μέσα αναπαραγωγής της εργατικής του δύναμης με την αύξηση της παραγωγικότητας φτηναίνουν, αποκτούν σχετικά μικρότερη αξία, άρα μειώνεται ο αναγκαίος χρόνος εργασίας.

Αυτή η τάση οδηγεί τους καπιταλιστές να εκσυγχρονίζουν τα μέσα παραγωγής. Τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνικής έχουν πρακτική εφαρμογή στην αλλαγή των παλιών μέσων παραγωγής με νέα, σύγχρονα, που απαιτούν βεβαίως μεγαλύτερες διαστάσεις κεφαλαίου, αλλά υπόσχονται και μεγαλύτερα κέρδη. Τα νέα μέσα παραγωγής μπορούν τώρα να αυξάνουν την παραγωγή νέων αξιών, με την ίδια ή και τη λιγότερη χρήση εργατικής δύναμης. Ετσι αλλάζει και η σχέση του σταθερού κεφαλαίου (αυτό που επενδύεται σε μέσα παραγωγής), με το μεταβλητό κεφάλαιο (αυτό που επενδύεται σε εργατική δύναμη), υπέρ του πρώτου. Η σχέση ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο ονομάζεται οργανική σύνθεση κεφαλαίου.

Ητάση είναι λοιπόν να αλλάζει η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, υπέρ του σταθερού του μέρους, υπέρ της επένδυσης σε ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις σε μέσα παραγωγής, σε βάρος του μεταβλητού. Και συνήθως η ανάπτυξη των μέσων παραγωγής απαιτεί ολοένα και λιγότερη ζωντανή εργασία, αφού τα νέα μέσα μπορούν να αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας, αλλά να συμβάλλουν και στη διαφορετική οργάνωση της παραγωγής. Ετσι χρειάζονται λιγότεροι εργάτες για τις ίδιες ή και μεγαλύτερες διαστάσεις της παραγωγής.

Ετσι, από τη μια η αύξηση των διαστάσεων της παραγωγής (συσσώρευση) και η ανάπτυξη νέων κλάδων οδηγούν στην αριθμητική αύξηση των εργατών. Από την άλλη όμως η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνικής χρειάζεται όλο και λιγότερους εργάτες και οδηγεί στην ανεργία και την αύξησή της. Ετσι η ανεργία είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό.

Ο Κ. Μαρξ, διατυπώνοντας το νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης ως γενικό, απόλυτο νόμο, απέδειξε ότι η ανεργία είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό. «Οσο μεγαλύτερος είναι ο κοινωνικός πλούτος, το κεφάλαιο που λειτουργεί, οι διαστάσεις και η ένταση της αύξησής του, και επομένως το απόλυτο μέγεθος του προλεταριάτου και η παραγωγική δύναμη της εργασίας του, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός... Οσο μεγαλύτερος όμως είναι αυτός ο εφεδρικός στρατός σε σύγκριση με τον εν ενεργεία εργατικό στρατό, τόσο μαζικότερος είναι ο σταθεροποιημένος υπερπληθυσμός, που η φτώχεια του είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τα βάσανα της δουλιάς του. Τέλος, όσο πιο μεγάλο είναι το εξαθλιωμένο στρώμα της εργατικής τάξης και ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός, τόσο πιο μεγάλος είναι και ο επίσημος παουπερισμός (σ.σ. πολλή φτώχεια). Αυτός είναι ο απόλυτος, ο γενικός νόμος της καπιταλιστικής συσσώρευσης» (Κ. Μαρξ, «Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 667). Ο νόμος αυτός δρα ως τάση και τα αποτελέσματα της δράσης του εξαρτώνται από τον πραγματικό συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων και τα αποτελέσματα της ταξικής πάλης, από τις νίκες ή τις ήττες του εργατικού κινήματος στη μια ή την άλλη χώρα και διεθνώς.

Σ. Κ.