Παρεμβάσεις του κεφαλαίου στον Πολιτισμό: Το παράδειγμα του Κέντρου Πολιτισμού "Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος"

Στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης ένα πλήθος επιχειρηματικών ομίλων επιδιώκουν με χορηγίες και δωρεές - σταγόνες στον ωκεανό του πλούτου που έχουν συσσωρεύσει από την εκμετάλλευση των εργαζομένων - να αποκαταστήσουν την αιματοβαμμένη φύση του κεφαλαίου στη λαϊκή συνείδηση, καλλιεργώντας ταυτόχρονα μέσα από κάθε λογής προγράμματα την αντίληψη ότι κοινωνική πρόοδος χωρίς το κεφάλαιο είναι αδύνατον να υπάρξει. Αναφερόμενοι στον τομέα του Πολιτισμού δε θα μπορούσε να παραλειφθεί το παράδειγμα της Κίνησης Πολιτών «Διάζωμα», που έχει αναλάβει την προστασία των αρχαίων θεάτρων μέσω χορηγιών από ιδιωτικές οργανώσεις (όπως τα ιδρύματα Ωνάση, Μποδοσάκη, «Στ. Νιάρχος», ΣΕΒ κ.λπ.), επιχειρηματικούς ομίλους (τράπεζες, βιομηχανίες τροφίμων και ποτών, φαρμακοβιομηχανίες, επιχειρήσεις τηλεπικοινωνίας κ.ά.), δημόσιους φορείς, ειδικά της Τοπικής Διοίκησης, και απλούς πολίτες και η οποία διασυνδέεται άμεσα με τα σχολεία. Για τους πραγματικούς στόχους ανάλογων παρεμβάσεων μιλάει το παράδειγμα των μαθητών ενός σχολείου που εμπνεόμενοι από το κοινωνικό όραμα μιας βιομηχανίας - εταιρικού μέλους του «Διαζώματος» - έγραψαν σενάριο για τη συμβολή της στην αποκατάσταση και ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ως ανταμοιβή, είχαν την ...τύχη να συνομιλήσουν με τον πρόεδρο της εταιρείας και να διδαχτούν από την πείρα της ζωής και της σταδιοδρομίας του «κατάλληλες στάσεις ζωής», σύμφωνα με το δελτίο Τύπου του σχολείου...

Με λίγα λόγια, καπιταλιστικό κράτος και επιχειρηματικοί όμιλοι συνεργάζονται αγαστά για να επιτευχθεί η ταξική συνεργασία και συναίνεση στη διαιώνιση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, υλικής και πνευματικής. Ετσι και η ναυαρχίδα του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος», το Κέντρο Πολιτισμού στο Φαληρικό Δέλτα, έρχεται επάξια να εκπροσωπήσει την κυρίαρχη αστική αντίληψη για το ρόλο της Τέχνης να κατευνάζει, να παρηγορεί και ευχάριστα να αποκοιμίζει συμφιλιώνοντας ταξικά τους καταπιεσμένους με τους καταπιεστές τους. Οι μέχρι σήμερα ανοιχτές στους πολλούς δραστηριότητές του, όπως το γιορταστικό πρόγραμμά του για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά με τις συναυλίες κλασικής μουσικής, τα γκαλά όπερας από τη Λυρική, τις αναγνώσεις χριστουγεννιάτικων ιστοριών από επώνυμους καλλιτέχνες, το στολισμένο περιβάλλον, τις υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις, τη λίμνη, τα βεγγαλικά, πρόσφεραν απλόχερα στο λαϊκό κόσμο που συνέρρεε με τα παιδιά του μια γεύση από το λαμπερό και πολυτελή κόσμο της τάξης των αστών, στον οποίο μπορεί να συμμετέχει και ο απλός λαός, μια αίσθηση σφρίγους και ακμής ενός συστήματος που κάτω από το λούστρο του σπαράζεται από ανταγωνισμούς και σαπίζει.

Ενας ιδιωτικός οργανισμός που θα απολαμβάνει τα προνόμια του Δημοσίου χωρίς τις υποχρεώσεις του

Δεν είναι πλέον μακριά η ημερομηνία που θα ολοκληρωθεί η παράδοση του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» (ΚΠΙΣΝ) στο ελληνικό κράτος. Ηδη το έργο βρίσκεται στο τελικό στάδιο των δοκιμαστικών χρήσεων για να διαπιστωθεί η καλή λειτουργία του. Σύσσωμος ο αστικός Τύπος πανηγυρίζει για το καινούργιο πολιτιστικό κέντρο, επισημαίνοντας τη «μεγάλη προσφορά» του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» (ΙΣΝ), τις αρχιτεκτονικές του αρετές και τη σπουδαία αναβάθμιση του αστικού τοπίου της περιοχής. Ελάχιστες μέχρι τώρα είναι οι φωνές που αμφισβητούν το πόσο δωρεάν είναι η «δωρεά» και επισημαίνουν την παρέμβαση που γίνεται από το ΙΣΝ, ενός ιδιωτικού φορέα, στη διάρθρωση και λειτουργία όχι μόνο του οργανισμού του ΚΠΙΣΝ αλλά και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) και της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος (ΕΒΕ). Για τους διαφημιστές όμως του μύθου περί καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο και αγαθοποιά οράματα, τέτοια θέματα πρέπει να αποκρύβονται από το φτωχό λαό. Το μόνο που τους προβληματίζει είναι το κατά πόσον το ελληνικό κράτος θα μπορέσει να διαχειριστεί αποτελεσματικά ένα τέτοιο έργο, υπαινισσόμενοι πως θα ήταν προτιμότερο να μείνει στα χέρια του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος».

• Από μια πρώτη ματιά στο νόμο που κυρώνει τη σύμβαση ανάμεσα στο Ελληνικό Δημόσιο (ΕΔ) και το Ιδρυμα αποκαλύπτονται οι ασφυκτικοί όροι με τους οποίους το δεύτερο επιβάλλει τις απαιτήσεις του και ελέγχει την υλοποίησή τους. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 29 της σύμβασης, αν αυτή λυθεί για μια σειρά λόγους - ανάμεσά τους και η μη συμμόρφωση με τους κανόνες που επιβάλλει το ΙΣΝ - τότε αυτό δικαιούται να πάρει πίσω όλα τα χρήματα που έχει «δωρίσει» και μάλιστα προσαρμοσμένα ετησίως με βάση το ποσοστό αύξησης του τιμάριθμου και εντός αποκλειστικής προθεσμίας τριών μηνών. Μετά την πάροδο της προθεσμίας τρέχουν τόκοι υπερημερίας.
• Η διατυμπανιζόμενη αποξένωση του Ιδρύματος από το Κέντρο Πολιτισμού μετά από την παράδοση του έργου στο Δημόσιο είναι λόγια του αέρα. Το ΙΣΝ θα είναι τόσο αποξενωμένο ώστε θα διατηρεί ακέραιο το δικαίωμά του να ελέγχει όποτε θέλει τα οικονομικά και τη λειτουργία του Κέντρου Πολιτισμού «Σταύρος Νιάρχος», επεκτείνοντας μάλιστα την παρέμβασή του - μέσω του Κέντρου Πολιτισμού - στη λειτουργία της Λυρικής και της Εθνικής Βιβλιοθήκης, εφόσον προηγουμένως διαπιστώσει ότι οι δύο οργανισμοί πληρούν τους όρους για να εγκατασταθούν σε αυτό. Ανάμεσα στους όρους είναι και η αναπροσαρμογή των κανονισμών λειτουργίας τους σύμφωνα με τις υποδείξεις του Ιδρύματος. Μάλιστα, στη σύμβαση της δωρεάς υπάρχουν προσαρτημένα σχετικά σχέδια και για τους δύο οργανισμούς, που δεν κατατέθηκαν στη Βουλή.
• Με βάση τη σύμβαση το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» είναι μια ανώνυμη εταιρεία, η οποία δεν υπάγεται στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, στο δημόσιο λογιστικό, στις εθνικές διατάξεις περί εκπόνησης μελετών, παροχής υπηρεσιών, εκτέλεσης έργων και διενέργειας προμηθειών του Δημοσίου και τις διατάξεις για την πρόσληψη προσωπικού στο δημόσιο τομέα και θα λειτουργεί ως φορέας ιδιωτικού δικαίου. Με άλλα λόγια, έχουμε ένα φορέα που ανήκει στο κράτος, ο οποίος όμως είναι πλήρως εκτός κανόνων λειτουργίας του Δημοσίου. Ούτε λίγο ούτε πολύ ο ιδιωτικός αυτός οργανισμός απολαμβάνει όλα τα προνόμια των κρατικών φορέων - χωρίς τις υποχρεώσεις τους - και ακόμη περισσότερα, αφού απαλλάσσεται από κάθε φορολογική επιβάρυνση, πλην ΦΠΑ. Μάλιστα, αν κάποιος τρίτος, φυσικό ή νομικό πρόσωπο, αποφασίσει να κάνει δωρεά προς το ΚΠΙΣΝ, την ΕΛΣ ή την ΕΒΕ, απαλλάσσεται επίσης από κάθε φόρο για τη συγκεκριμένη δωρεά, το ποσόν της δωρεάς αφαιρείται από το εισόδημα του δωρητή και ο δωρητής «απαλλάσσεται από τα τεκμήρια απόκτησης περιουσιακών στοιχείων» (άρθρο 28).
• Σαν να μην έφταναν όλα αυτά η ΕΛΣ όσο και η ΕΒΕ θα πληρώνουν για τη χρήση του χώρου και τον εξοπλισμό που θα τους παραχωρηθεί, καθώς και για τη συντήρησή τους. Σε απλά ελληνικά, η ΕΛΣ και η ΕΒΕ θα πληρώνουν νοίκι με ετήσια μάλιστα αναπροσαρμογή του. Μετά την 68η συνάντηση της ειδικής συμβουλευτικής επιτροπής του Ελληνικού Δημοσίου με το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος», που πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 12/12/16 και με βάση τα όσα επισήμανε ο πρόεδρος της ΕΛΣ, Αθανάσιος Θεοδωρόπουλος, η ΕΛΣ θα πρέπει να καταβάλει στο ΚΠΙΣΝ για τη χρήση του χώρου το ποσό των 5,6 εκατομμυρίων ευρώ, ποσό που είναι αδύνατο να καλυφθεί από τον προϋπολογισμό του ΥΠΠΟΑ, ο οποίος για το 2017 προβλέπει τη διάθεση μόλις 95,8 εκατομμυρίων για το σύνολο των 60 περίπου εποπτευόμενων από αυτό φορέων. Αντικειμενικά, η ΕΛΣ εξωθείται στην ανάπτυξη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και στην αναζήτηση κεφαλαιούχων «χορηγών» - επενδυτών με τα ανάλογα ανταλλάγματα, που συνήθως δεν είναι μόνο οικονομικά.

Συμβολή στην αποτελεσματικότερη επιχειρηματική λειτουργία δημόσιων οργανισμών

Ειδικότερα στην περίπτωση του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος» εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς, ποιο είναι τελικά το όφελος που θα αποκομίσει το ίδιο το Ιδρυμα από αυτήν την ακριβή επένδυση των 617 εκατομμυρίων ευρώ στο Φαληρικό Δέλτα; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, καθώς οι ουσιαστικότερες πλευρές του όλου εγχειρήματος δεν έχουν ακόμη αποκαλυφθεί. Οσοι ωστόσο έχουν υπόψη τους την κατά καιρούς κρίσιμη ιδεολογική και πολιτική παρέμβαση ανάλογων «ευαγών ιδρυμάτων» του κεφαλαίου στην κοινωνική ζωή διαφόρων χωρών (με πρώτο το ίδρυμα Φορντ, παράρτημα - βιτρίνα των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου με πολιτιστική δράση και στην Ελλάδα την περίοδο της δικτατορίας) δεν μπορεί παρά να είναι επιφυλακτικοί απέναντι σε τέτοιου είδους «ευεργεσίες».

Σε ένα πρώτο επίπεδο το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος» έρχεται να εξυπηρετήσει την κατεύθυνση μονοπωλιακών ενώσεων, όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση, για τοποθέτηση μέρους των κερδών σε κοινωνικούς τομείς του κράτους, όπως ο Πολιτισμός. Η διείσδυση του κεφαλαίου σε δομές και υπηρεσίες του αστικού κράτους με την ανάληψη πρωτοβουλιών άμεσα απ' αυτό, αποτελεί μάλιστα μια πρώτης τάξης ευκαιρία για να προσαρμοστεί ο κρατικός τομέας στις τρέχουσες ανάγκες του κεφαλαίου. Αλλωστε, όλα αυτά τα χρόνια το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος» εκτός από την κατασκευή των νέων εγκαταστάσεων της Λυρικής Σκηνής και της Εθνικής Βιβλιοθήκης έχει χρηματοδοτήσει πολλές άλλες μικρότερες ή μεγαλύτερες δράσεις στους τομείς του Πολιτισμού, της Παιδείας, της Υγείας και της Πρόνοιας ασκώντας καθοδηγητικό ρόλο στον αναπροσανατολισμό κρατικών οργανισμών, ώστε να λειτουργήσουν αποτελεσματικότερα «επιχειρηματικά», με μικρότερο δηλαδή κόστος και μεγαλύτερα οφέλη για τα γενικότερα ιδεολογικά - πολιτικά κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα. Βασικά στοιχεία αυτής της αναδιάρθρωσης των κρατικών κοινωνικών υπηρεσιών είναι η εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην οργάνωσή τους, η αξιοποίηση νέων τεχνικών προσέλκυσης «πελατών», η ανατροπή των εργασιακών σχέσεων και η εξοικείωση των εργαζομένων σε αυτές με την ελαστική και την «εθελοντική» εργασία, προπαντός όμως η αποτελεσματικότερη συνεισφορά τους στην ιδεολογική χειραγώγηση, στην προσαρμογή και την υποταγή πλατιών λαϊκών στρωμάτων - ειδικά της νεολαίας - στις στρατηγικές προτεραιότητες της αστικής τάξης, μέσα και από τη συγκρότηση κοινωνικών δικτύων.

Κοινωνικές δικτυώσεις με στόχο τη νεολαία που γεννούν πολλά ερωτήματα

Ανάλογους στόχους φαίνεται να υπηρετεί και η ΜΚΟ του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος» Future Library με αντικείμενο την «προώθηση της καινοτομίας, της δημιουργικότητας και της κοινωνικής δικτύωσης». Στο πρόγραμμά της - στο οποίο εντάσσονται 150 διασυνδεδεμένες μεταξύ τους δημόσιες και δημοτικές Βιβλιοθήκες της χώρας, ανάμεσά τους και η Εθνική Βιβλιοθήκη - ορίζεται ως σκοπός της «η ενίσχυση στη συνείδηση των πολιτών της σπουδαιότητας των βιβλιοθηκών ως κέντρων μάθησης, χώρων δημιουργικότητας και αλληλεπίδρασης ιδεών». Ενα ευπρόσδεκτο θα σκεφτεί κανείς εγχείρημα, αφού το δίκτυο των βιβλιοθηκών μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της φιλομάθειας, διευκολύνοντας την πρόσβαση στη γνώση και το βιβλίο ενός ευρύτερου και προπαντός νεανικού κοινού μέσω του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του διαδικτύου. Δυστυχώς, όμως, όλα αυτά τα πλεονεκτήματα αφορούν ένα περιορισμένο, με υψηλά μορφωτικά εφόδια αναγνωστικό κοινό.

Για τον πολύ κόσμο οι βιβλιοθήκες μετατρέπονται σε χώρους ανάπτυξης μιας σειράς άλλων δραστηριοτήτων για κάθε ηλικία, φαινομενικά θετικών, που ωστόσο συγκλίνουν στη διαμόρφωση της βολικής για την αστική εξουσία στάσης ζωής και συνείδησης του ημιμαθούς και διά βίου ημιαπασχολούμενου κυνηγού δεξιοτήτων, ενός προσαρμοστικού και αφοσιωμένου στα κάλπικα αστικά ιδεώδη πολίτη, όπως π.χ. οι δράσεις για το περιβάλλον, που καθόλου άσχετες δεν είναι με την προώθηση της πράσινης οικονομίας. Από το όλο πρόγραμμα δε λείπουν οι οργανωμένες συζητήσεις ή τα σεμινάρια προβολής των ιμπεριαλιστικών στρατηγικών επιδιώξεων και προπαγάνδας αστικών ιδεολογημάτων πάνω σε επίμαχα θέματα, όπως το Προσφυγικό, ο πόλεμος, η Ευρωπαϊκή Ενωση κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα αγώνων ρητορικής (debate) για νέους που οργάνωσε η Δημοτική Βιβλιοθήκη της Ηλιούπολης με θέμα: «Είναι ευθύνη της Δύσης να επιβάλει τις ανθρωπιστικές αξίες της στον υπόλοιπο κόσμο». Στο περίγραμμα αυτό αναπροσαρμόζεται και το αντικείμενο εργασίας των βιβλιοθηκονόμων, που χρησιμοποιούνται πια ως εμψυχωτές και οργανωτές προγραμμάτων, ενώ οι αποτελεσματικότεροι από αυτούς στέλνονται για σεμινάρια στο εξωτερικό. Μια ανάλογη «κοινωνική δικτύωση» στον τομέα της Παιδείας αυτή τη φορά προωθεί και το επίσης χρηματοδοτούμενο από το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος» πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων «Ανοιχτά σχολεία», σύμφωνα με το οποίο ορισμένα σχολεία παραμένουν ανοιχτά τις απογευματινές ώρες και τα Σαββατοκύριακα με σκοπό να προσελκύσουν με την ανάπτυξη διαφόρων προγραμμάτων τους μαθητές, τους γονείς και τους κατοίκους της γειτονιάς.

Οσα μέχρι εδώ αναφέρθηκαν συνιστούν βέβαια ορισμένες όψεις του ζητήματος, που η εικόνα του δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Πολλά ερωτήματα παραμένουν ακόμη αναπάντητα. Είναι οπωσδήποτε θέμα που προκαλεί ανησυχία για την τύχη του θησαυρού της συγκεντρωμένης στις βιβλιοθήκες μας πνευματικής μας κληρονομιάς, οι σχέσεις που κατά καιρούς αναπτύσσει η ΜΚΟ Future Library με ορισμένους μονοπωλιακούς κολοσσούς στους τομείς της επικοινωνίας και του διαδικτύου που εκδηλώνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας ως πάροχοι ή χρήστες περιεχομένου, όπως η «Google» ή η «Vodafone», αλλά και η σύνδεσή της με το ίδρυμα των ιδιοκτητών της «Microsoft», Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς.

Ισως ακόμη πιο σοβαρό ζήτημα είναι το ότι μια σειρά ιδιωτικές οργανώσεις, που αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος», συγκροτούν κοινωνικά δίκτυα, κατευθύνουν δραστηριότητες και συζητήσεις, συγκεντρώνουν και οργανώνουν εργατικά, λαϊκά στρώματα με ειδική στόχευση στη νεότερη γενιά τους και όλα αυτά με τη σφραγίδα του αστικού κράτους, στρατολογώντας μάλιστα ειδικευμένους εργαζόμενους σε αυτό. Για το πώς χρησιμοποιούνται σε κρίσιμες πολιτικές φάσεις τα ανθρώπινα αυτά δίκτυα υπάρχει ήδη μια πείρα στη χώρα μας. Δεν έχει περάσει και πολύς καιρός από τότε που το ραδιόφωνο του ΣΚΑΪ καλούσε τους ακροατές του να εκτονωθούν στο κίνημα των πλατειών.

Οσοι παρ' όλα αυτά εξακολουθούν να μαγεύονται από το θαυμαστό κόσμο του Πάρκου και να θεωρούν το Ιδρυμα «Στ. Νιάρχος» πηγή φωτός και πολιτισμού, ας αναρωτηθούν, γιατί από τις εγκαταστάσεις του ο Ομπάμα απηύθυνε τον ύμνο του για την αστική Δημοκρατία ενάντια στον «ολοκληρωτισμό» και το «σιδηρούν παραπέτασμα», που στο όνομά της και χάρη σ' αυτήν διογκώνονται οι ταξικές ανισότητες και γίνονται τα μεγαλύτερα εγκλήματα και οι ωμότερες ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις, όπως αυτές που πληθαίνουν στη γύρω μας περιοχή;

Σ. Μ.