Ο Μαρξ "πάει" Ζάππειο

Συνέδριο για τον Μαρξ και το Κεφάλαιο στο  Ζάππειο! Θα νόμιζε κανείς πως πρόκειται για εκδήλωση του Φεστιβάλ Αθηνών. Όμως δεν πρόκειται γι’ αυτό αλλά για συνέδριο για τα 150 χρόνια από το Κεφάλαιο του Κ. Μαρξ που οργανώνεται από το ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ του γερμανικού κόμματος Die Linke και το περιοδικό Θέσεις.  Βεβαίως ο καθένας μπορεί να ερμηνεύει τον Μαρξ όπως θέλει, πόσο μάλλον όταν  εκείνοι/ες που έχουν αναλάβει με το ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ κρατικές θέσεις, θεωρούν, όπως και ο Πουλαντζάς,  ότι η ταξική πάλη μεταφέρθηκε μέσα στο κράτος και μαζί οι αντιθέσεις εκμεταλλευτών και εκμεταλλευομένων. Εφόσον η Αριστερά είναι στην κυβέρνηση σβήνει κατά κάποιο τρόπο και ο ταξικός χαρακτήρας της καπιταλιστικής κοινωνίας. Το ζήτημα δεν είναι πλέον καπιταλισμός ή, σοσιαλισμός αλλά κράτος, δημοκρατία ή καπιταλισμός, όπως τίθεται, ελλείψει πολιτικού υποκειμένου, στην αμερικανική περίπτωση.

O καθένας/μία μπορεί να ελέγξει την ορθότητα αυτών των ερμηνειών. Στην ίδια κοινωνία ζούμε. Ξέρουμε τι χάσαμε, ξέρουμε τι έχουμε, ξέρουμε επίσης ποιοι κέρδιζαν για δεκαετίες από το μόχθο των άλλων, ποιοι βρέθηκαν με μετοχές και ακίνητα και ποιοι κάνουν και τώρα με την κρίση λεφτά, και πλουτίζουν. Επομένως δεν χρειάζεται ο Μαρξ για να αποδειχτεί το αυταπόδεικτο. Ο Μαρξ χρειάστηκε, και αυτό έκανε στο Κεφάλαιο, να αναλύσει τους μηχανισμούς που δημιουργούν τις κοινωνικές ανισότητες και πιο συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο η αστική τάξη ιδιοποιείται και «μάλιστα με το νόμο» την (υπερ)εργασία της εργατικής τάξης (υπεραξία). Πως δηλαδή σε συνθήκες τυπικής ισότητας (αστική κοινωνία) διατηρούνται και αναπαράγονται οι εκμεταλλευτικές σχέσεις και οι ανισότητες, δηλαδή ο καπιταλισμός. Επομένως για το Μαρξ δεν μπορούμε να το «παίζουμε δημοκρατία» στη σφαίρα της εξουσίας και του κράτους ενώ έχουμε δικτατορία στους χώρους εργασίας, στη σφαίρα παραγωγής. Μάλιστα σε αυτό το σημείο ο Μαρξ υπήρξε σχεδόν απόλυτος, ας πούμε ντετερμινιστής. Ίσως για να προκαταλάβει παρερμηνείες για αυτονόμηση του πολιτικού ή, του ιδεολογικού στοιχείου από το οικονομικό-ταξικό (βλ. Μ. Βέμπερ, δομομαρξιστές κ.ά.) χωρίς να αποκλείει φυσικά, υπό όρους,  την ανάδραση ανάμεσα σε αυτά τα επίπεδα της κοινωνικής πραγματικότητας. Εύκολα όμως θα μπορούσε ο καθένας/μία να ερμηνεύσει και να προσεταιριστεί τον Μαρξ αν αυτός έμενε εδώ και δεν διατύπωνε με σαφήνεια μια θεωρία του κοινωνικού υποκειμένου. Δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο η εργατική τάξη μετατρέπεται από αντικείμενο σε υποκείμενο της ιστορίας και τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία επανακτά από το αστικό κράτος, -έχοντας μάλιστα την εμπειρία της Κομμούνας του Παρισιού-, τις λειτουργίες που ιδιοποιήθηκε.

Επειδή ο Μαρξ έβλεπε το κοινωνικό γίγνεσθαι να προσδιορίζει την κοινωνική συνείδηση  θεωρούσε πως ο μόνος τρόπος για να εκφραστεί αυτό, δηλαδή η σχέση ταξικής θέσης και ταξικής συνείδησης, ήταν η αυτοτελής πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης (εργατικό κόμμα). Μόνο εφόσον αποσυνδέσουμε την ταξική θέση από την ταξική συνείδηση, ή αποδεχτούμε την εξωϊστορική συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου («έγκληση)» (Λ. Αλτουσέρ) μπορούμε να αφήσουμε τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης (ως καθολικής τάξης) και κατ’ επέκταση της κοινωνίας, στον «αυτόματο πιλότο» της συγκυρίας, του συμπτωματικού, του τυχαίου, και «όπου μας βγάλει» («πλήθος», αγανακτισμένοι, πλατείες κ.λπ.), όπως συνέβη με το ΣΥΡΙΖΑ… ακόμη και με τους ΑΝΕΛ! Εντούτοις με ιδιαίτερη σαφήνεια όλα αυτά είναι γραμμένα από τον Μαρξ στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα (1875). Τα υπόλοιπα για την εναλλακτική λύση, τη δημοκρατία, την «άλλη διαπραγμάτευση», τον πολιτισμό ως δυνατότητα «αντίστασης» κ.ο.κ., είναι, όπως θα έλεγε και ίδιος ο Μαρξ, η «πασίγνωστη δημοκρατική λιτανεία».

Θανάσης Αλεξίου

Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου