Μια αντιπαράθεση άνευ ουσίας και οι βαθύτερες προεκτάσεις

Η εφαρμογή των νέων Προγραμμάτων Σπουδών στα Θρησκευτικά (ΠΣΘ) έχει προκαλέσει μια ηχηρή και ίσως ανούσια αντιπαράθεση ανάμεσα στην πολιτική ηγεσία του υπουργείου Παιδείας και την Εκκλησία της Ελλάδος. Ο ισχυρισμός μας αυτός προβάλλεται εξαρχής, διότι από το 2011 μέχρι το 2014, περίοδος που ολοκληρώθηκε η πιλοτική εφαρμογή των ΠΣΘ, υπήρχε στενή συνεργασία ανάμεσα στο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής με διάφορους φορείς (πανεπιστημιακούς Θεολογικών Σχολών, Σχολικούς Συμβούλους Θεολόγων κ.ά.), αλλά και με τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο (19-4-16) και τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο (2-3-2016).

Τα ερωτήματα που τίθενται είναι εύλογα: Για ποιο λόγο υπήρξε αυτή η δήθεν έντονη σύγκρουση ανάμεσα στην Εκκλησία και στο Κράτος; Δεν είναι μεγάλες και σοβαρές οι ευθύνες όσων άνοιξαν με ανεύθυνο τρόπο το θέμα αυτό; Δεν αποτελεί επικίνδυνη διολίσθηση η προσπάθεια διαίρεσης του λαού μας με βάση τις ιδεολογικές, πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός; Δεν μας προβληματίζει το γεγονός ότι η συζήτηση τελικά κατέληξε στη «χρήση» επιχειρημάτων χοντροκομμένου και παλαιομοδίτικου αντικομμουνισμού, παρέα με όλα τα στοιχεία του εκλεπτισμένου και μη αντιμαρξισμού και αντικομμουνισμού των ίδιων των εγχειριδίων αλλά και των νέων ΠΣΘ; `Η μήπως, τελικά, όλη αυτή η αντιπαράθεση αποσκοπεί στο να καλυφθεί πίσω από ένα αριστερό προοδευτικό προσωπείο ο χαρακτήρας της αντιλαϊκής πολιτικής που εφαρμόζεται; Κατ' αυτόν τον τρόπο, όμως, δεν γίνεται άραγε ορατός ο κίνδυνος να διαμορφωθούν ακόμα πιο έντονα συντηρητικά αντανακλαστικά, με εθνικιστικό περιεχόμενο και θρησκευτικό μανδύα, που θα ενσωματώσουν ό,τι αντιδραστικότερο υπάρχει και θα επιχειρήσουν να αιχμαλωτίσουν, στο μέτρο που αυτό μπορεί να γίνει, κάθε στιγμή ανάτασης του ελληνικού λαού; Κατά τη γνώμη μας, αν κάτι προβάλλει υπερώριμο σήμερα, είναι ο πλήρης διαχωρισμός Κράτους - Εκκλησίας και ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για την Εκπαίδευση, μεταξύ των οποίων και η αντικατάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών με τη γνώση της ιστορίας του θρησκευτικού φαινομένου, τις αιτίες ανάπτυξής του κ.λπ.

Ούτε καν θρησκειολογία

Πιο συγκεκριμένα κι αναλυτικά:

Εχει αναπτυχθεί μεταξύ των δύο πλευρών μια αρκετά μεγάλη αρθρογραφία με «πολεμικά» χαρακτηριστικά, που εστιάζει, στο μεγαλύτερο μέρος, την προσοχή της σε δυο βασικούς άξονες: Αρχικά, στην κατηγορία που απευθύνει η Εκκλησία και όσοι αρθρογράφοι συμφωνούν μαζί της, ότι η κυβέρνηση επιχειρεί την εκκοσμίκευση της Εκπαίδευσης απέναντι στο θρησκευτικό φαινόμενο και την υποβάθμιση της Ορθόδοξης Χριστιανικής παράδοσης. Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση ανταπαντά ότι είναι ευθύνη της πολιτείας να καθορίζει το χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών κι αυτό που επιχειρείται είναι να μην έχει ομολογιακό ή «κατηχητικό» χαρακτήρα, αλλά γνώσης των θρησκειών με ιδιαίτερη έμφαση στον Ορθόδοξο πολιτισμό. Ταυτόχρονα, υποστηρίζει ότι το σχολείο πρέπει να προετοιμάζει όχι πιστούς, αλλά πολίτες και ότι η παιδαγωγική προσέγγιση του μαθήματος σχεδιάστηκε με βάση σύγχρονες θρησκειο-παιδαγωγικές μεθόδους. Ξεκαθαρίζει ότι από φέτος θα εφαρμοστεί το νέο ΠΣΘ με τα ισχύοντα βιβλία, ενώ του χρόνου θα κυκλοφορήσουν νέα.

Ομως, ο ασφαλέστερος τρόπος για να τοποθετηθούμε υπεύθυνα απέναντι στο νέο μάθημα των Θρησκευτικών και χωρίς να υποτιμήσουμε άλλες πλευρές παιδαγωγικής υφής που είναι κι αυτές σημαντικές να αναλυθούν (διδακτική μεθοδολογία του μαθήματος, θρησκευτικός γραμματισμός, μη γραμμική διάταξη της ύλης, διαθεματικές διασυνδέσεις, «ιδεοθύελλες» κ.λπ.), δεν είναι άλλος από το να στραφούμε στο ίδιο το περιεχόμενο των ΠΣΘ. Θα εστιάσουμε, λοιπόν, την κριτική μας προσέγγιση πάνω σε δύο κεφαλαιώδους σημασίας θέματα:

• Με το νέο ΠΣΘ οι μαθητές σχηματίζουν ολοκληρωμένη εικόνα για το θρησκευτικό φαινόμενο και γνωρίζουν τις κυριότερες θρησκείες, πέρα από το Χριστιανισμό και ιδιαίτερα την ορθόδοξη έκφρασή του;

Στο Δημοτικό επιχειρείται πράγματι μια φιλότιμη προσπάθεια για σταδιακή χαρ­­­τογράφηση και αναγνώριση των βασικών εξωτερικών χαρακτηριστικών των διάφορων θρησκειών. Για παράδειγμα, παρέχονται στις πρώτες ενότητες κι ανά τάξη αφηγηματικά στοιχεία γύρω από τα πρόσωπα, τα έθιμα, τα σύμβολα, τις παραδόσεις, την ιστορία, τα μνημεία, την κοινωνική και πολιτιστική ζωή των θρησκευτικών παραδόσεων και, όπως σημειώνεται στον οδηγό σπουδών, η πορεία αυτή έχει ως αφετηρία την Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση του τόπου μας. Κατόπιν, το ΠΣΘ προσανατολίζεται στο θρησκευτικό ορίζοντα των εγγύτερων μονοθεϊστικών θρησκειών και στις ανατολικές θρησκείες. Στο Γυμνάσιο, αντίστοιχα, το νέο ΠΣΘ επικεντρώνεται στο γενικό του πλαίσιο στη Θρησκεία και την Ιστορία ως εκφράσεις πολιτισμού, κυρίως μέσα από θεμελιώδεις άξονες, όπως Θεός, κόσμος, άνθρωπος, ηθική, κοινωνία, πολιτισμός, σύγχρονη ζωή.

Οι μαθητές δεν έρχονται σε επαφή με την ουσία του θρησκευτικού φαινομένου. Δεν τους παρέχεται καμιά στοιχειώδης γνώση για τις κοινωνικές ρίζες της θρησκείας, η οποία γεννήθηκε στα πρωταρχικά στάδια της ανθρώπινης ιστορίας, ως προϊόν της πρακτικής και πνευματικής ανεπάρκειας του ανθρώπου να κατακτήσει τον κόσμο, περίπου την εποχή της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής (40 - 50 χιλιάδες χρόνια σε μια σχετικά υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης της πρωτόγονης κοινωνίας). Δεν μπορούν να κατανοήσουν πώς έγινε το πέρασμα από τη μαγεία, τη λατρεία των πνευμάτων και τον τοτεμισμό στις παγκόσμιες μονοθεϊστικές θρησκείες, όπως είναι πρώτα ο Ιουδαϊσμός και στη συνέχεια ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός. Δεν είναι σε θέση να απαντήσουν στο ερώτημα, τι είναι αυτό που διαφοροποιεί αλλά και τι ενοποιεί τις θρησκείες αναμεταξύ τους και η απλή γνώση στοιχείων από τις άλλες θρησκείες από μόνη της δεν μπορεί να καλλιεργήσει το σεβασμό σε αυτές.

• Στο νέο ΠΣΘ οι μαθητές μπορούν να αναζητήσουν όλο εκείνο το απαραίτητο υλικό για να συγκροτήσουν μια υπεύθυνη κοσμοθεωρία για την προέλευση του κόσμου και να κατανοήσουν το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης κοινωνικής δράσης - πράξης;

Στα περιεχόμενα του νέου ΠΣΘ μπορεί να αναζητήσει ο εκπαιδευτικός και να προσφέρει στους μαθητές ένα πλήθος πληροφοριών και γνώσεων «ατάκτως ειρημένων». Εστιάζουμε την προσοχή μας σε δυο κομβικά θέματα, που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Στο βιβλίο της Γ' Λυκείου, σε οπτικοακουστικό υλικό προβάλλεται η θέση σχετικά με την αδυναμία εξερεύνησης του σύμπαντος από τον άνθρωπο με βάση τα πορίσματα της Επιστήμης, κυρίως της σύγχρονης Φυσικής και της Κοσμολογίας. Το γνωστό σε εμάς σύμπαν που η επιστήμη μπορεί στοιχειωδώς να εξερευνήσει, ανέρχεται σε ποσοστό περίπου 4%. Το 23% αποτελεί σκοτεινή ύλη και το υπόλοιπο 73% είναι σκοτεινή ενέργεια. Η θέση αυτή γίνεται όμως ισχυρισμός, λέγοντας ότι ο Θεός βρίσκεται σε αυτό το ανεξερεύνητο και ανθρωπίνως αδύνατο να εξερευνηθεί 96%. Με λίγα λόγια, μέσω του αγνωστικισμού οδεύουμε προς τη λογική «επέλεξε τον ιδεαλισμό σου»...

Το δεύτερο σημείο αφορά κείμενα της Β' Λυκείου σχετικά με την αθεΐα, όπου μέσω αυτής της προσέγγισης επιχειρείται μια αντιμαρξιστική κριτική. Απέναντι στη θέση του Κ. Μαρξ στην «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου», «η βάση της αντιθρησκευτικής κριτικής είναι: ο άνθρωπος κάνει τη θρησκεία, όχι η θρησκεία τον άνθρωπο», παρατίθεται σε δυσανάλογα υπερμέγεθες τμήμα η κριτική που συνοπτικά υποστηρίζει ότι η θέση αυτή (του Μαρξ) μπορεί να θεωρηθεί σωστή, αν με τον όρο «θρησκεία» εννοούμε μόνο τις διδασκαλίες, τα δόγματα, λατρευτικούς τύπους κ.ά. και ότι δεν μπορεί να υπάρξει λογική που να αποκλείει την ύπαρξη του Θεού, επειδή οι άνθρωποι, ανάλογα με τις συνθήκες που ζουν, δημιουργούν κάθε φορά και αντίστοιχες αντιλήψεις και παραστάσεις για το Θεό. Στην Α' Λυκείου, επίσης, μπορεί να συναντήσει κανείς έναν ανάλογο ισχυρισμό, ότι «η μαρξιστική θεωρία απαντά μόνο στο πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, δεν απαντά όμως στο ποιος τον δημιούργησε». Αλλά και στη Γ' Γυμνασίου, μήπως δεν είναι εμφανής μια προσπάθεια συκοφάντησης του κομμουνισμού, αφού «η επικράτηση ολοκληρωτικών καθεστώτων σοβιετικού τύπου στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης οδήγησε σε παρόμοιες μορφές διώξεων αυτές που υπέστη η Εκκλησία στην ΕΣΣΔ και τις άλλες ομόδοξες τοπικές Εκκλησίες»;

Για τις δυνατότητες της επιστήμης και του ανθρώπινου νου, θα παρουσιάσω ευσύνοπτα τη θέση του Κ. Μαρξ ότι «ολόκληρη η επιστήμη θα ήταν περιττή αν η εξωτερική όψη και η ουσία των πραγμάτων συνέπιπταν». Κατά συνέπεια, δεν είναι κάτι το καινούριο για την επιστήμη, τη φιλοσοφία και την επιστημολογία το ότι ο άνθρωπος δε θα μπορέσει να κατακτήσει την απόλυτη αλήθεια. Για την κριτική σχετικά με το «ποιος» και όχι με το «πώς» δημιουργήθηκε ο κόσμος, θα σημειώναμε τα λόγια του Αϊνστάιν: «Η λέξη Θεός για μένα δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από την έκφραση - και το δημιούργημα - της ανθρώπινης αδυναμίας». Τέλος, και για τη σχέση κομμουνισμού - Εκκλησίας, ίσως θα έπρεπε οι μαθητές να είχαν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν ότι ο Λένιν ενώ υπόδειχνε ότι δεν πρέπει να γίνονται παραχωρήσεις στη θρησκεία, καταπολεμούσε ταυτόχρονα κάθε προσπάθεια τυχοδιωκτισμού, «πολιτικού πολέμου με την εκκλησία», θεωρώντας αναγκαία «την υποταγή του αγώνα κατά της θρησκείας στον αγώνα για το σοσιαλισμό».

Συμπερασματικά

Το περιεχόμενο του νέου ΠΣΘ, κι από τη μέχρι τώρα μελέτη μας, δεν αποτελεί καμιά ουσιαστική προσπάθεια για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών ως Θρησκειολογία. Πρόκειται για μια απλή προσαρμογή στις στοχεύσεις της διεθνοποίησης του κεφαλαίου, που απαιτεί από το εκπαιδευτικό σύστημα προγράμματα σπουδών που θα δίνουν έμφαση στις πληροφορίες και όχι στην ουσιαστική μόρφωση, εξ ου και η ενίσχυση της μορφωτικής ημιμάθειας, μέρος της οποίας είναι και ο θρησκευτικός αναλφαβητισμός. Δεν στηρίζεται σε ένα πρόγραμμα σπουδών που στόχο του έχει να βοηθήσει το παιδί να αντιληφθεί πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος που μας περιβάλλει, πώς λειτουργεί στη βάση νομοτελειών, πώς δημιουργήθηκαν οι κοινωνίες, πώς εξελίχθηκαν και στη βάση ποιων αντικειμενικών κανόνων λειτουργούν. Αντίθετα, συνεχίζεται η δημιουργία σύγχυσης και αποπροσανατολισμού. Αλλωστε, ο σεβασμός που επικαλούνται οι κυβερνώντες στην παγκόσμια πολιτιστική κουλτούρα, καλλιεργείται πρωτίστως στην πράξη με την επίδειξη σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα και με την προάσπιση των δικαιωμάτων Ελλήνων και αλλοδαπών στην εργασία, στην Υγεία, την Παιδεία, στον πολιτισμό και στη θρησκεία.

Θωμάς Κασσελούρης
Δάσκαλος, διδάκτωρ Κοινωνιολογίας