Ιουλης 1965: Το πολιτικο συστημα σε βαθια κριση

Καθώς η φετινή επέτειος των Ιουλιανών συνέπεσε με τα 50 χρόνια από τη Δικτατορία του 1967, είναι αρκετές οι γραφές που περιορίζουν την επιβολή της δικτατορίας στα γεγονότα της αποστασίας. Ασφαλώς έπαιξαν ρόλο κι αυτά. Οχι όμως αυτοτελώς, αλλά ως τμήμα μιας αλυσίδας άλυτων αντιθέσεων στο αστικό πολιτικό σύστημα.

Οι βαθύτερες αιτίες που οδήγησαν στη στρατιωτική δικτατορία της 21ης Απρίλη 1967 πρέπει να αναζητηθούν πρωταρχικά στις οξυμένες αντιθέσεις σε ολόκληρο το πλέγμα του αστικού κράτους, όπως διαμορφώθηκε μετά από τη Συμφωνία της Βάρκιζας και κυρίως από το 1946. Τα «έκτακτα μέτρα» διατηρήθηκαν μέχρι το 1974, ενώ μόλις το 1962 θεωρήθηκε ότι έληξε η «ανταρσία των κομμουνιστοσυμμοριτών». Ταυτόχρονα, η εκάστοτε κυβέρνηση παρέμενε δεμένη στις αρμοδιότητες που κατοχύρωνε το Σύνταγμα στον βασιλιά, τις οποίες επιπλέον ο τελευταίος υπερέβαινε.

Αν και το μεγάλο μέρος της ηγεσίας των αστικών κομμάτων έβλεπε την ανάγκη εκσυγχρονιστικών ρυθμίσεων, δεν αντιμετώπιζε τις αντιδράσεις (του θρόνου, θυλάκων στο στρατό και αλλού), για να προχωρήσει αποφασιστικά στην υλοποίηση τέτοιων μέτρων. Αυτό επιβεβαιώθηκε και με την ΕΡΕ και με την Ενωση Κέντρου. Οι γενιές των αστών πολιτικών που ηγήθηκαν στον αγώνα της τάξης τους κατά του ΔΣΕ και του ΚΚΕ, δεν μπορούσαν να βγουν από το κλίμα και τις τότε συνθήκες του κινδύνου που γνώρισε η αστική εξουσία.

Το αστικό κράτος, ανέτοιμο να ενσωματώσει στοιχειώδεις εκσυγχρονισμούς και πολύ περισσότερο να συναινέσει στην αποβολή έστω μέρους των αντικομμουνιστικών υλικών, τους έβλεπε σαν άνοιγμα της πόρτας, από την οποία θα εισέβαλε ο κομμουνισμός.

Το χρονικό

Από τις διαδηλώσεις εκείνων των ημερών

Εχοντας αυτά υπόψη, ας ανατρέξουμε και στο χρονικό των μερών της αποστασίας.

Το δικομματικό σύστημα, που διαμορφώθηκε το 1961 και ύστερα από δύο χρόνια έκανε το πρώτο βήμα λειτουργίας του με την κυβερνητική εναλλαγή του 1963-1964, δεν μπορούσε να σταθεροποιηθεί. Οι τριγμοί στο αστικό πολιτικό σύστημα εντάθηκαν από τις αρχές του 1965 και στα μέσα του ίδιου χρόνου ο κυβερνητικός πυλώνας του δικομματισμού ανατράπηκε από την εξουσία. Ο χρόνος που απαιτήθηκε, μέχρι τη διαμόρφωση του συγκεκριμένου δικομματισμού, ήταν πολύ περισσότερος από τη διάρκεια της ύπαρξής του.

Η κοινοβουλευτική αποδυνάμωση της Ενωσης Κέντρου, συνέπεια της συνεργασίας δικών της δυνάμεων και των Ανακτόρων, με την ανοιχτή προτροπή και τη στήριξη της ΕΡΕ, γεγονός που οδήγησε στην ανατροπή της κυβέρνησης, ήταν κραυγαλέα απόδειξη της νέας μεγάλης όξυνσης των ενδοαστικών αντιθέσεων.

Το ζήτημα που δέσποσε επί δεκαετίες, για το ρόλο του βασιλιά στον έλεγχο του Στρατού αλλά και στις διαδικασίες διαμόρφωσης ή παύσης της κυβέρνησης, επανήλθε.

Ο βασιλιάς υποστήριζε ότι με βάση το Σύνταγμα «είμαι υποχρεωμένος να ενδιαφέρωμαι ιδιαιτέρως διά τας ενόπλους δυνάμεις...».

Ο Παπανδρέου, και αυτός με βάση το Σύνταγμα, υποστηρίζοντας ότι η μεταβολή της ηγεσίας του στρατού «αποτελεί δικαίωμα της νομίμου κυβερνήσεως», επιχείρησε ορισμένες αλλαγές ανώτατων αξιωματικών που ήταν βασιλικοί, προκειμένου να τοποθετήσει σε καίριες θέσεις άτομα της εμπιστοσύνης του.

Η πρώτη προσπάθεια της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου να προχωρήσει σε αλλαγές προσώπων στα ανώτατα κλιμάκια του στρατού, έγινε με την αντικατάσταση του αρχηγού ΓΕΣ Λ. Σακελλαρίου. Το γεγονός προκάλεσε την αντίδραση του βασιλιά Κωνσταντίνου. Τελικά οι δυο πλευρές προχώρησαν σε συμβιβασμό, που ήταν στην πραγματικότητα υποχώρηση του Παπανδρέου στην αξίωση του Κωνσταντίνου, να μην τοποθετηθεί στη θέση του Σακελλαρίου ο Ανδρέας Σιαπκαράς, έμπιστος του Παπανδρέου, αλλά ο Ι. Γεννηματάς, που ήταν φιλοβασιλικός.

Η υποχώρηση του Παπανδρέου προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις και μέσα στην κυβέρνηση και γενικότερα. Ηταν χαρακτηριστικό ότι η εφημερίδα «Ελευθερία», που διηύθυνε ο Πάνος Κόκκας, στενός φίλος του τότε υπουργού Οικονομικών Κ. Μητσοτάκη, επιτέθηκε στον πρωθυπουργό με άρθρο που έφερε τον τίτλο «Αιδώς Αργείοι», χαρακτηρίζοντας απαράδεκτη την τοποθέτηση του Ι. Γεννηματά ως αρχηγού ΓΕΣ.

Το Παλάτι, σε συγχορδία με την ΕΡΕ, η οποία διαμαρτυρόταν για τον «αποκεφαλισμό» αξίων αξιωματικών, όπως υποστήριζε, ενώ ταυτόχρονα κατηγορούσε την κυβέρνηση ότι αδιαφορεί για τον «κομμουνιστικό κίνδυνο» διώκοντας τους εθνικόφρονες αξιωματικούς, εξέφρασαν την έντονη ανησυχία τους και όταν ο υφυπουργός Αμυνας, Μιχ. Παπακωνσταντίνου, προχώρησε σε μετάθεση από την Αττική στη Βόρεια Ελλάδα, αξιωματικών που ήταν γνωστοί ως ακροδεξιοί.

Η προβοκάτσια και τα άπλυτα του ΑΣΠΙΔΑ

Διαδήλωση της ΕΔΑ στη Σταδίου

Ισως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση, που έδειχνε την όλη στάση της κυβέρνησης Παπανδρέου - και προσωπικά του ιδίου απέναντι στο στρατό - να είναι η προβοκάτσια στον Εβρο, με επικεφαλής τον τότε αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, μετέπειτα δικτάτορα.

Στις 11 του Ιούνη 1964, ο Παπαδόπουλος έστειλε επιστολή σε ορισμένες εφημερίδες για τη διενέργεια σαμποτάζ σε στρατιωτικά αυτοκίνητα της 164ης Μονάδας Πεδινού Πυροβολικού, που ο Παπαδόπουλος ήταν διοικητής. Την «ομολογία» για το σαμποτάζ, που είχε σχεδιάσει και οργανώσει ο ίδιος, έκαναν μετά από φριχτά βασανιστήρια οι στρατιώτες Δημ. Μπέκιος και Κ. Ματάτης και «δέχτηκαν» ότι είχαν πάρει εντολή από το ΚΚΕ. Ο Γ. Παπανδρέου δεν πήρε μέτρα κατά του Παπαδόπουλου, ο οποίος, μετά από την παραίτηση του Παπανδρέου, προήχθη σε συνταγματάρχη, μετατέθηκε στο ΓΕΣ και ανέλαβε την ευθύνη του 7ου Γραφείου για τον Ψυχολογικό Πόλεμο.

Στην ενδοαστική διαπάλη προστέθηκε από τις 18 του Μάη 1965 η «υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ»1.

Η πρώτη δημοσίευση για την ύπαρξη τέτοιας οργάνωσης έγινε στην εφημερίδα της Λάρισας «Ημερήσιος Κήρυξ», που ανήκε στον πρώην πρόεδρο της Βουλής Κ. Ροδόπουλο. Επίσης, καταγγελλόταν η ύπαρξη χούντας στο υπουργείο Αμυνας. Στην υπόθεση είχε μπλεχτεί και ο Γ. Γρίβας, ο οποίος ανέφερε στο υπουργείο ότι ο επίσης Χίτης στην Κατοχή, λοχαγός Αριστείδης Μπουλούκος, στρατολογούσε στην Κύπρο αξιωματικούς για τον ΑΣΠΙΔΑ.

Η κατηγορία για ανάμειξη στον ΑΣΠΙΔΑ συμπεριέλαβε και τον Ανδρέα Παπανδρέου, γιο του πρωθυπουργού και υπουργό της Ενωσης Κέντρου, αρχικά της Προεδρίας της Κυβερνήσεως και αργότερα αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού.

Στις 8 του Ιούλη 1965, ο Κωνσταντίνος, στην πρώτη επιστολή που έστειλε προς τον πρωθυπουργό, δεχόταν την ύπαρξη συνωμοσίας στο στρατό, ενώ ο Παπανδρέου του απάντησε ότι «το πόρισμα του αντιστράτηγου Σίμου, ο οποίος εξήτασεν 93 αξιωματικούς και 2 ιδιώτας, είναι ότι μόνον εις αξιωματικός της ΚΥΠ θεωρείται ένοχος...».

Και ο Παπανδρέου συνέχιζε, απαντώντας στον βασιλιά: «Το δυσχερέστερον θέμα εις την συνεργασίαν μας υπήρξε το Υπουργείον Εθνικής Αμύνης. Κατείχεσθε ανέκαθεν από την θέλησιν να έχετε αποφασιστικήν γνώμην επ' αυτού. Και εις αυτήν την θέλησιν οφείλεται και η σημερινή κρίσις».

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες και έχοντας η διαμάχη έναν ανοιχτά ενδοαστικό χαρακτήρα, που κάθε μια από τις δυο πλευρές ήθελε εκείνη και όχι η άλλη να έχει το πάνω αντιλαϊκό χέρι, η ΕΔΑ ζητούσε «να εθνικοποιηθούν οι ένοπλες δυνάμεις», «να πάψουν να είναι τιμάριο οποιουδήποτε και να αποκατασταθούν περήφανες στην τίμια θέση τους σαν οργάνων του έθνους...»2.

Ο μονίμως παρών αντικομμουνισμός

Οσο οξυνόταν η διαμάχη ανάμεσα στο Παλάτι και την ΕΡΕ από τη μια και την Ενωση Κέντρου από την άλλη, τόσο εντεινόταν ο αντικομμουνιστικός λόγος όλων των πλευρών.

Ο Κωνσταντίνος προχώρησε σε δημόσια επίθεση κατά των κρατών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Στο γεύμα που παρέθεσε σε 49 μητροπολίτες, είπε ανάμεσα σε άλλα: «Ο άθρησκος υλισμός, η απιστία, το έγκλημα και η ωμή βία περισφίγγουν όλον τον κόσμο, τον οποίον προσπαθούν να υποδουλώσουν (...) Ας στρέψωμεν το βλέμμα μας πέραν των συνόρων μας διά να ίδωμεν πώς τόσοι λαοί εξηναγκάσθηκαν να δεχθούν τον αθεϊσμόν και τον υλισμόν αφ' ενός υπό την πίεσιν της τυραννίδος, αφ' ετέρου δε διά της τυφλής λατρείας προς τας δυνατότητας μιας παρεξηγημένης και τάχα παντοδυνάμου επιστήμης»3.

Νωρίτερα ο Κανελλόπουλος, κατά την ομιλία του στην πλατεία Κλαυθμώνος, είχε πει στον αντικομμουνιστικό παροξυσμό του: «Ο κομμουνισμός (...) εποδοπάτησεν, μέχρι και του 1949, την ψυχήν και την γην της Ελλάδος με τρόπον που δεν έχει προηγούμενον παρά μόνον εις τας χειροτέρας επιδρομάς αλλοφύλων. Παντού ήνοιξεν η Κυβέρνησις του κ. Παπανδρέου Κερκόπορτες διά να εισδύση και να μας κτυπήση εκ των νώτων ο εχθρός. (...) Ετσι αφανώς (...) εισδύει και επικρατεί βαθμιαίως ο κομμουνισμός, (...) και πρέπει με κάθε τρόπον να προλάβωμεν»4.

Ο Γ. Παπανδρέου, υπό τα χειροκροτήματα των βουλευτών του, είπε στη Βουλή απαντώντας στον Π. Κανελλόπουλο και σε σχετική επερώτηση της ΕΡΕ για «τον κομμουνιστικό κίνδυνο»: «...Το θέμα είναι, όχι εάν υπάρχει, αλλά πώς θα πρέπει να αντιμετωπισθή. Ηρώτησεν ο αρχηγός της ΕΡΕ, ως εάν ήτο δυνατόν να υπήρχεν αμφιβολία. Δέχεσθε ότι ο κομμουνισμός αποτελεί κίνδυνον διά το έθνος; Αρνούμεθα να δώσωμεν απάντησιν, διότι υπήρξαμεν πάντοτε και είμεθα πάντοτε πρωταγωνισταί εναντίον του (...) Αλλά το ζήτημα, είναι, ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετωπίσεώς του (...) Η ΕΡΕ ακολουθεί την αστυνομικήν μέθοδον. Ημείς χαράσσομεν την δημοκρατικήν μέθοδον (χειροκροτήματα). (...) Το Κομμουνιστικόν Κόμμα ευρίσκεται εκτός νόμου. Θα διωχθή από τον νόμον. Η ΕΔΑ θεωρείται νόμιμον κόμμα. Η πολιτική της δράσις, επομένως, δυνατόν και πρέπει να αντιμετωπισθή με αντίπαλον πολιτικήν δράσιν. (...) Αλλ' όταν ο κομμουνισμός χρησιμοποιεί την στάσιν, θα την αντιμετωπίσωμεν με τα τίμια όπλα της εθνικής μας αμύνης» 5.

Το αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα δεν μπορεί να προχωρήσει (ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης του) δίχως τον αντικομμουνισμό της μιας ή της άλλης μορφής. Τον χρειάζεται, όπως χρειάζεται και τις ακόμα χυδαιότερες αντικομμουνιστικές δυνάμεις που το ίδιο εκτρέφει, αλλά ωστόσο στρέφονται και εναντίον του, όταν χρειαστεί, πάλι για να αντιμετωπίσουν το κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα.

Αποστασία με πρωτόκολλο

Η αντιπαράθεση ανάμεσα στην ΕΡΕ και την Ενωση Κέντρου είχε οξυνθεί από τις αρχές του 1965. Το Γενάρη, οι βουλευτές της ΕΔΑ κατέθεσαν στη Βουλή πρόταση για παραπομπή στο Ειδικό Δικαστήριο περί ευθύνης υπουργών του Κ. Καραμανλή και υπουργών του στα χρόνια 1955 - 1961 (Π. Παπαληγούρα και Ν. Μάρτη). Οι παραπάνω κατηγορούνταν ότι διέπραξαν παρανομίες για την υπογραφή συμβάσεων της ΔΕΗ με γαλλικές εταιρείες.

Η πρόταση της ΕΔΑ, η οποία έγινε σε συνεννόηση με την Ενωση Κέντρου, εγκρίθηκε από τη Βουλή με τις ψήφους της Ενωσης Κέντρου, αν και 30 βουλευτές του «Κέντρου» την καταψήφισαν μαζί με τους βουλευτές της ΕΡΕ. Τότε η ΕΡΕ κήρυξε τον «υπέρτατον αγώνα» κατά του Γ. Παπανδρέου, ως εκ των υστέρων αντιπερισπασμό στον «ανένδοτο αγώνα» του Γ. Παπανδρέου.

Μάλιστα, διάφορες πλευρές υπογραμμίζουν ότι το σχεδιαζόμενο κοινοβουλευτικό πραξικόπημα είχε προαναγγείλει ο Παν. Κανελλόπουλος, στις 19 του Φλεβάρη 1965, μιλώντας στην πλατεία Κλαυθμώνος.

Ως αντίδραση, ο Γ. Παπανδρέου αποκάλυψε στη Βουλή το «σχέδιο Περικλής», το οποίο, σύμφωνα με απόφαση επιτροπής διερεύνησής του, υπό τον αντιστράτηγο Λουκάκη, είχε καταστρωθεί για τις εκλογές του 1961. Ο βασιλιάς ζήτησε την αποστρατεία των αξιωματικών της επιτροπής, ενώ αντιτάχθηκε σε επίσκεψη του Παπανδρέου στη Μόσχα. Το ταξίδι δεν πραγματοποιήθηκε.

Η διελκυστίνδα ανάμεσα στις αστικές πλευρές συνεχίστηκε ολόκληρο το πρώτο εξάμηνο του 1965, με κύριο χαρακτηριστικό ότι το Παλάτι έστρεψε την προτίμησή του στην ΕΡΕ. Στο μεταξύ, η κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου είχε έρθει σε ορισμένη αντίθεση με τις ΗΠΑ, που είχαν εντείνει τις πιέσεις για το Κυπριακό. Η κυβέρνηση Παπανδρέου, ενώ αρχικά είχε αποδεχτεί το δεύτερο σχέδιο Ατσεσον, στη συνέχεια το απέρριψε, υποχωρώντας στην έντονη αντίδραση του Μακαρίου6.

Το Παλάτι, έχοντας στηρίξει την Ενωση Κέντρου στην ανάληψη της διακυβέρνησης και αφού είχε εξασφαλίσει την ανάθεση του υπουργείου Εθνικής Αμυνας στον Πέτρο Γαρουφαλιά, επιδίωξε μεγαλύτερο έλεγχο του στρατού και της κυβερνητικής λειτουργίας. Ο Κωνσταντίνος επέμενε να παραμείνει υπουργός ο Γαρουφαλιάς, ο οποίος δεν παραιτούνταν και μετά την αποπομπή του συνέχιζε να πηγαίνει στο υπουργείο Αμυνας, στο γραφείο του.

Τελικά ο Κωνσταντίνος δέχτηκε να αναλάβει κάποιο άλλο στέλεχος του «Κέντρου», όχι όμως ο πρωθυπουργός, με το αιτιολογικό ότι η ανάληψη του υπουργείου από τον Γ. Παπανδρέου θα δημιουργούσε υποψίες πως επιδίωκε τη συγκάλυψη του γιου του, Ανδρέα, στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, την οποία κατηγορούταν ότι καθοδηγούσε. Ο Γ. Παπανδρέου αρνήθηκε και έδωσε στον βασιλιά την παραίτηση της κυβέρνησης, το βράδυ της 15ης του Ιούλη 1965.

Δόθηκε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Αθανασιάδη - Νόβα, πρόεδρο τότε της Βουλής. Η κυβέρνηση του Γ. Αθανασιάδη - Νόβα ύστερα από είκοσι μέρες πήγε στη Βουλή για να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης, αλλά καταψηφίστηκε.

Εναντίον της ψήφισαν 145 βουλευτές του «Κέντρου» και οι 22 βουλευτές της ΕΔΑ. Υπέρ της κυβέρνησης Νόβα ψήφισαν οι 99 βουλευτές της ΕΡΕ, οι 8 του Μαρκεζίνη και οι 25 «αποστάτες» της Ενωσης Κέντρου.

Η καταψήφιση έγινε εν μέσω λαϊκών διαδηλώσεων, που είχαν αρχίσει από το βράδυ της 15ης Ιούλη και που βασικός φορέας τους ήταν η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη. Από τις 19 του μήνα ενισχύθηκαν με τη συμμετοχή δυνάμεων της Ενωσης Κέντρου, κυρίως της νεολαίας της ΕΔΗΝ. Στις 21 του Ιούλη δολοφονήθηκε στη διαδήλωση από την αστυνομία ο φοιτητής της Ανώτατης Εμπορικής Σωτήρης Πέτρουλας, ενώ υπήρξαν και πολλοί τραυματίες διαδηλωτές.

Παράλληλα, εντείνονταν οι διαβουλεύσεις στα αστικά επιτελεία, για να βρεθεί το πιο κατάλληλο πρόσωπο που θα εξασφάλιζε την ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής. Στις 9 Αυγούστου αγανακτισμένοι διαδηλωτές έκαψαν σωρούς αντιτύπων των εφημερίδων «Τα Νέα» και «Το Βήμα», επειδή ο εκδότης τους Χρήστος Λαμπράκης υπονόμευε τον Γ. Παπανδρέου, αν και ως εκδοτικό συγκρότημα είχε καταγραφεί υπέρ της Ενωσης Κέντρου.

Το ίδιο έγινε και με τις άλλες εφημερίδες - υποστηρικτές του «Κέντρου» που είχαν «αποστατήσει», όπως την «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα και τη «Μακεδονία» του Ιωάννη Βελλίδη. Στις 17 Αυγούστου αποκαλύφθηκε Πρωτόκολλο που είχε υπογραφεί ανάμεσα στους εκδότες Χρ. Λαμπράκη, Ι. Βελλίδη, της «Αθηναϊκής» Ι. Παπαγεωργίου και των Στ. Στεφανόπουλου, Ηλ. Τσιριμώκου, Σαβ. Παπαπολίτη. Το Πρωτόκολλο περιλάμβανε τα παρακάτω σημεία:

«1. Αναμφισβήτητος είναι η αναγνώρισις ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου είναι και παραμένει αρχηγός της Ενώσεως Κέντρου.

2. Η ενότης του κόμματος δεν πρέπει να διαταραχθή και η Ενωσις Κέντρου οφείλει και πρέπει να παραμείνη εις την εξουσίαν μέχρι πέρατος της τετραετίας.

3. Εφ' όσον η εισήγησις του Γεωργίου Παπανδρέου διά την ανάθεσιν εις αυτόν της εντολής ή άλλως διενέργεια εκλογών δεν έγινε αποδεκτή, η Ενωσις Κέντρου έχει υποχρέωσιν να δώση άλλην κυβέρνησιν εκ των κόλπων της. Προς τούτο εγκρίνει όπως ο Στ. Στεφανόπουλος προχωρήση εις τον σχηματισμόν κυβερνήσεως εκ της Ενώσεως Κέντρου.

4. Αποκρούεται η υποστήριξις κυβερνήσεως εξωπολιτικής, εφ' όσον άλλως το κόμμα είναι εις θέσιν να σχηματίση κυβέρνησιν.

5. Αι εκλογαί είναι ασύμφορον να διεξαχθούν υπό τας παρούσας συνθήκας»7.

Ενδοαστική η αντίθεση

Στις 19 Αυγούστου 1965 η 9η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ εκτίμησε τα γεγονότα ως έκφραση πολιτικής κρίσης και έκανε λόγο για τις «δυνάμεις της αντίδρασης, που εμπνεόμενες και καθοδηγούμενες από τους Αμερικανούς ιμπεριαλιστές και με πόλο συγκέντρωσης το Παλάτι (...) έρριξαν, με το παλατιανό πραξικόπημα της 15 του Ιούλη, τη χώρα στην πολιτική ανωμαλία, επιμένουν να τη σπρώξουν προς τα πίσω σ' ένα αστυνομικό, νεοφασιστικό καθεστώς». Η Ολομέλεια θεωρούσε ότι το δίλημμα που ορθωνόταν ήταν αν «...θα προχωρήσει η χώρα προς τον εκδημοκρατισμό της εσωτερικής ζωής ή θα γυρίσει πίσω προς τον εκφασισμό»8.

Η αναφανδόν υποστήριξη στην Ενωση Κέντρου εκ μέρους του ΚΚΕ εκφραζόταν και πάλι, σε μία ανάλυση που έκανε υπόθεση του λαού και του Κόμματος την εξέλιξη των ενδοαστικών αντιθέσεων, αντί να αξιοποιηθεί η εκφρασμένη αστάθεια του αστικού πολιτικού συστήματος, ώστε να οξυνθεί ακόμα περισσότερο από την αυτοτελή λαϊκή παρέμβαση.

Στις 18 Αυγούστου ο βασιλιάς ανέθεσε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ηλία Τσιριμώκο. Λίγες μέρες πριν διοριστεί πρωθυπουργός, κατήγγειλε δριμύτατα την «αποστασία». Μιλώντας στη Θεσσαλονίκη, έκανε λόγο για «μειδιώντες Ιάγους και πυγμαίους πολιτικούς που κυκλοφορούν με δαιμονιώδη δραστηριότητα στα παρασκήνια» και έλεγε για τον Γ. Παπανδρέου ότι «το όνομά του και μόνον έχει γίνει σύνθημα. Σύνθημα αγώνος και νίκης!».9

Στις 28 Αυγούστου η κυβέρνηση Τσιριμώκου καταψηφίστηκε από τη Βουλή.

Μετά από εισήγηση του Τσιριμώκου, ο βασιλιάς συγκάλεσε την 1η του Σεπτέμβρη το Συμβούλιο του Στέμματος. Σε αυτό έπαιρναν μέρος οι πρώην πρωθυπουργοί και οι αρχηγοί των κομμάτων.

Στο Συμβούλιο δεν πήγε ο Κ. Καραμανλής, ενώ δεν προσκλήθηκε ο πρόεδρος της ΕΔΑ Ι. Πασαλίδης. Προσήλθαν οι Κ. Τσαλδάρης, Π. Πιπινέλης, Σπ. Μαρκεζίνης, Π. Κανελλόπουλος, Γ. Παπανδρέου, Γ. Νόβας, Κ. Δόβας, Ηλ. Τσιριμώκος, Δ. Κιουσόπουλος, Ι. Παρασκευόπουλος και ο Στυλ. Γονατάς. Το πνεύμα που επικράτησε στη διήμερη σύναξη, ήταν να μη γίνουν τότε εκλογές. Και εξάλλου γι' αυτό συγκλήθηκε.

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, αποχώρησαν από το «Κέντρο» έξι ακόμα βουλευτές και στις 17 Σεπτέμβρη πήρε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ο Στέφανος Στεφανόπουλος, στον οποίον είχε γίνει σχετική κρούση από το Παλάτι, πριν δοθεί εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ηλ. Τσιριμώκο. Ο Στεφανόπουλος είχε αρνηθεί τότε και δήλωσε στην κοινοβουλευτική ομάδα της Ενωσης Κέντρου ότι διαφωνούσε μεν με την ακολουθούμενη τακτική του κόμματος, όμως θα πειθαρχούσε αφού η άποψή του ήταν μειοψηφική...

Στις 25 Σεπτέμβρη, η κυβέρνησή του υπερψηφίστηκε από τη Βουλή με 152 ψήφους. Εκλεινε έτσι ο κύκλος της αποστασίας.

Συνεπείς ως προς την τάξη τους

Πολύ κουβέντα γίνεται και σήμερα για τους «αποστάτες». Το κύριο κριτήριο για το χαρακτηρισμό της μετακίνησής τους από τη σκοπιά των εργατικών και λαϊκών δυνάμεων ήταν ότι εγκατέλειψαν ένα αστικό κόμμα για να πάνε σ' ένα άλλο αστικό. Παρέμειναν συνεπείς ως προς την τάξη τους.

Εκείνο το διάστημα και στη συνέχεια, οι μαζικές «αποστασίες» δεκάδων βουλευτών εξηγήθηκαν και με χρηματική εξαγορά τους, πέρα από το μοίρασμα των υπουργικών θώκων. Συζητιόταν και γράφτηκε ότι οι εκπρόσωποι των ΗΠΑ στην Ελλάδα διέθεσαν τεράστια κονδύλια 10 μέχρι να εξασφαλίσουν την ποθητή πλειοψηφία των 152 εδρών. Λεγόταν, μάλιστα, ότι υπήρχε τιμή για κάθε «αποστάτη», που έφτανε στο ιλιγγιώδες για την εποχή ποσό των 5.000.000 δραχμών.

Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι χρησιμοποιήθηκε και το μέσον της χρηματικής εξαγοράς και ίσως του εκβιασμού (οι κρατικοί μηχανισμοί έχουν πολλά ράμματα για τη γούνα σειράς πολιτικών, που τα χρησιμοποιούν αν και όταν χρειαστεί) και όχι μόνο από τους Αμερικανούς, αλλά και από ντόπια οικονομικά συμφέροντα (έχει αναφερθεί τμήμα του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου), αλλά και βιομήχανοι11: «Βουλευταί εγκλείονται εις οικίαν εφοπλιστού γειτονικήν εις τα Ανάκτορα και μετάγονται συνοδεία δι' όρκισιν».12

Πρόκειται για συνήθη πρακτική ανάμεσα στην αστική τάξη και το πολιτικό προσωπικό της, πρακτική που δεν εκπλήσσει. Ομως οι πρωταρχικοί λόγοι ήταν πολιτικοί.

Θεωρείται αναμφισβήτητο ότι το βασιλικό πραξικόπημα του 1965 είχε την έγκριση της κυβέρνησης των ΗΠΑ και ότι το Παλάτι ήταν πολύ δύσκολο να προχωρήσει σε τέτοια ρήξη με την κυβέρνηση Παπανδρέου, έχοντας αντίθετη την αμερικανική πλευρά. Πολλά στοιχεία που είδαν το φως της δημοσιότητας συνηγορούν σε αυτό, ενώ έχουν δημοσιευτεί και άλλα, στα οποία στηρίζεται η εκτίμηση πως οι ΗΠΑ, όχι μόνο έδωσαν την έγκρισή τους, αλλά ότι επιπλέον η λεγόμενη «αποστασία» ήταν και δικό τους έργο.

Το Κυπριακό

Ως αιτία αναφέρεται η απόρριψη από την κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου του σχεδίου Ατσεσον για το Κυπριακό. Πολλοί ιστοριογράφοι μεταφέρουν τα λόγια του Προέδρου των ΗΠΑ, Λ. Τζόνσον, σε τηλεφωνική επικοινωνία του με τον πρεσβευτή της Ελλάδας, Αλ. Μάτσα, στην Ουάσιγκτον. Επιχειρώντας ο Μάτσας να εξηγήσει στον Τζόνσον ότι καμία κυβέρνηση και καμία Βουλή δεν θα μπορούσε να δεχτεί το παραπάνω σχέδιο, άκουσε τον Τζόνσον να του λέει: «...Γαμώ τη Βουλή σας και το Σύνταγμά σας. (...) Δεν μπορώ να έχω και δεύτερο Ντε Γκωλ13 στα πόδια μου. Πληρώνουμε πολλά αμερικανικά δολάρια στους Ελληνες (...) Αν ο πρωθυπουργός σας μου μιλήσει για Δημοκρατία, Βουλή και Σύνταγμα, τότε εκείνος, η Βουλή του και το Σύνταγμά του μπορεί να μην κρατήσουν για πολύ».14

Τα γεγονότα αυτά δεν ήταν βεβαίως πρωτοφανή. Οπως έχει ήδη αναφερθεί, το 1954 ο Παπάγος ήρθε σε σύγκρουση για το Κυπριακό με τη Βρετανία, ενώ για το ίδιο θέμα έχει αφήσει σαφή αιχμή ο Καραμανλής, όσον αφορά το ρόλο των ΗΠΑ. Ο ίδιος ο Παπανδρέου είχε την υποστήριξη και των ΗΠΑ, για να γίνει πρωθυπουργός, έως τη στιγμή που επήλθε η σύγκρουση. Αυτές ήταν και είναι οι σχέσεις των καπιταλιστικών κρατών, μέσα στις λυκοσυμμαχίες τους, σε τέτοια υπόληψη έχουν και τα Συντάγματά τους. Οπως παραστατικά περιέγραψε τις σχέσεις τους ο Τζόνσον: «...η Αμερική είναι ελέφαντας. Η Κύπρος είναι ψύλλος. Και η Ελλάδα είναι ψύλλος. Αν αυτοί οι δύο ψύλλοι εξακολουθούν να φέρνουν φαγούρα στον ελέφαντα, μπορεί ο ελέφαντας να τους ρουφήξει μια και καλή με την προβοσκίδα του».15

Ηταν το Κυπριακό η αιτία που ξέσπασε το βασιλικό πραξικόπημα;

Μία καταφατική απάντηση θα ήταν τελείως μονομερής, γιατί θα παραγνώριζε τις εσωτερικές αντιφάσεις στο αστικό πολιτικό σύστημα και το ρόλο των αντιτιθέμενων, αντιφάσεις που κυριάρχησαν επί δεκαετίες και μάλιστα προτού εισχωρήσει σε αυτές το Κυπριακό.

Οι «Τάιμς» της Νέας Υόρκης έγραψαν στις 2 Αυγούστου 1974: «Επίσημοι του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, που έχουν υπηρετήσει στην Αθήνα εκείνη την εποχή, δεν αρνούνται το ρόλο των ανθρώπων της CIA στην Αθήνα από το 1962 έως το 1968. Για τον Μώρυ, αξιωματούχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ έχει βεβαιώσει: Εργαζόταν για λογαριασμό των ανακτόρων το 1965. Βοήθησε τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ανατρέψει την κυβέρνηση Παπανδρέου».16

Τα μεθεόρτια

Σε κάθε περίπτωση, το αστικό πολιτικό σύστημα το 1965 βρισκόταν σε συνθήκες ασταθούς πορείας και δυσκολιών, ακόμα και για να πραγματοποιήσει εκλογές. Κι αυτό, παρότι τα κόμματά του είχαν εξασφαλισμένη τη συντριπτικά μεγάλη λαϊκή πλειοψηφία.

Η ψήφος εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου από τη Βουλή αποτέλεσε προσωρινή αστική διέξοδο από την κοινοβουλευτική κρίση. Πράγματι, τα πιο εμφανή γεγονότα και όσα υπέβοσκαν, μαρτυρούσαν ότι ήταν πολύ πιο βαθιές οι ανακατατάξεις και οι αλλαγές που χρειαζόταν το αστικό πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, εμφανίστηκαν και νέες αντιθέσεις, στο φόντο των προσπαθειών εξεύρεσης της πιο συμφέρουσας για την αστική τάξη λύσης.

Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου διατηρήθηκε μέχρι τις 20.12.1966.

Την αντικατέστησε, στις 22 του μήνα, η κυβέρνηση Ιωάννη Παρασκευόπουλου (προέδρου της Εθνικής Τράπεζας), που ήρθε στην κυβερνητική εξουσία μετά από συμφωνία (υπογράφτηκε μνημόνιο) Γεωργίου Παπανδρέου - Παναγιώτη Κανελλόπουλου - Ανακτόρων, με την υποστήριξη και των εκδοτών Χρήστου Λαμπράκη και Ελένης Βλάχου.

Η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου πήρε ψήφο από τη Βουλή στις 14 του Γενάρη 1967. Την ψήφισε και η «ομάδα του Ανδρέα Παπανδρέου», παρότι διαφωνούσε με τις συγκεκριμένες επαφές και αποφάσεις του πατέρα του. Στις 30 του Μάρτη η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου ανατράπηκε από την ΕΡΕ και στις 3 του Απρίλη 1967 ο Π. Κανελλόπουλος σχημάτισε αμιγή κυβέρνηση της ΕΡΕ, που θα οδηγούσε σε κοινοβουλευτικές εκλογές. Οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 28 του Μάη 1967. Δεν έγιναν, γιατί στις 21 του Απρίλη πραγματοποιήθηκε το στρατιωτικό πραξικόπημα και εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία (1967 - 1974).

Το "Κίνημα των 70 ημερών". Οι θέσεις του ΚΚΕ

Η παρέμβαση του βασιλιά, που στόχευε στον έλεγχο του υπουργείου Αμυνας (δηλαδή του στρατού) προκάλεσε μαζικές λαϊκές αντιδράσεις, που για ορισμένες μέρες πήραν πρωτοφανείς διαστάσεις για τα χρόνια μετά από τον εμφύλιο πόλεμο και χαρακτηρίστηκαν ως «Κίνημα των 70 ημερών» (15.7 - 25.9.1965).

Στο «Κίνημα των 70 ημερών» πήραν μέρος τρεις γενιές: Της ΕΑΜικής Αντίστασης, της μεταπολεμικής εργατικής τάξης, της φοιτητικής και σπουδάζουσας νεολαίας, ακόμα και μαθητές. Πολιτικά κυριαρχούσε το αίτημα για ομαλή λειτουργία του κοινοβουλευτισμού, απαλλαγμένου από σκουριές του μετεμφυλιακού πλέγματος καταστολής.

Οι λαϊκές αντιδράσεις που ακολούθησαν μετά από την παραίτηση της κυβέρνησης του «Κέντρου», δημιούργησαν έντονο προβληματισμό και ανησυχία στον ΣΕΒ, επειδή: «Η κυβερνητική κρίσις παρετάθη επί πολύ, παρετάθη καθ' υπερβολήν, παρετάθη πέραν παντός ορίου».17

Σε κοινωνικό επίπεδο το «Κίνημα των 70 ημερών» τροφοδοτήθηκε από την πολύχρονη αντιλαϊκή πολιτική. Περιέκλειε ανικανοποίητους λαϊκούς πόθους δεκαετιών. Ομως, σε πολιτικό επίπεδο επικεντρωνόταν αποκλειστικά στην αντίθεση με τη λεγόμενη «Δεξιά» και το Παλάτι, τους «προδότες της δημοκρατίας», καθώς και με τον ξένο παράγοντα. Στο «Κίνημα των 70 ημερών» κυριαρχούσαν οι πολιτικές αυταπάτες και οι χίμαιρες για την επικείμενη φιλολαϊκή διέξοδο που ανακόπηκε.

Τα συνθήματα που κυριάρχησαν και με την παρέμβαση της ΕΔΑ, της Ενωσης Κέντρου, καθώς και των μαζικών οργανώσεων που οργάνωσαν τις κινητοποιήσεις, ήταν: «1-1-4», «κάτω οι αυλόδουλοι», «αποσταCΙΑ», «κάτω η Χούντα» κ.ά. Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκε και η σάτιρα στη σκιτσογραφία και στις θεατρικές επιθεωρήσεις. Τα πιο προωθημένα συνθήματα ήταν «έξω οι Αμερικανοί», «κάτω η μοναρχία», «παρ' τη μάνα σου και μπρος». Οι κινητοποιήσεις υποχώρησαν, σχεδόν σταμάτησαν, με τη σταθεροποίηση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου.

Το χαρακτηριστικό των αντιφάσεων και των αδιεξόδων που εκδηλώθηκαν στο «Κίνημα των 70 ημερών», ήταν ότι στο εργατικό και ευρύτερα στο λαϊκό κίνημα κυριάρχησαν πολιτικά συνθήματα δυνάμεων του συστήματος, βασικά της Ενωσης Κέντρου. Το ΚΚΕ, ακολουθώντας τη γραμμή της «δημοκρατικής ομαλότητας», με την αναφανδόν υποστήριξη της Ενωσης Κέντρου, στέρησε το κίνημα από έναν ταξικό προσανατολισμό. Βέβαια, και η ΕΔΑ συμπαρατάχτηκε με την Ενωση Κέντρου στη γραμμή της λεγόμενης ομαλότητας.

Μεταγενέστερα, ο Ανδρέας Παπανδρέου εκτίμησε:

«Η ΕΔΑ, που έπρεπε να είχε επωφεληθεί από τη διάσπαση του κόμματός μας, δεν ωφελήθηκε καθόλου. Αντίθετα, έχασε πολλούς από τους οπαδούς της, που εντάχθηκαν στις αναπτυσσόμενες δυνάμεις της Κεντροαριστεράς στα πλαίσια της Ενωσης Κέντρου».18

Βεβαίως, η ΕΔΑ υλοποιούσε την πολιτική του ΚΚΕ, το οποίο με σχετική Απόφαση της 9ης Ολομέλειας της ΚΕ (12-15.8.1965) εκτίμησε για τα «Ιουλιανά»: «Οξύτερα από κάθε άλλη φορά μπαίνει το δίλημμα: Θα προχωρήσει η χώρα προς τον εκδημοκρατισμό της εσωτερικής ζωής ή θα γυρίσει πίσω προς τον εκφασισμό (...). Το παλατιανό πραξικόπημα, η συνεχιζόμενη ωμή καταπάτηση των δημοκρατικών ελευθεριών και της συνταγματικής τάξης και ομαλότητας σήκωσε στο πόδι όλο το Εθνος (...).19 Οι κομμουνιστές επιβάλλεται να συγκεντρώσουν όλες τους τις δυνάμεις (...) για την επιβολή του σεβασμού της συνταγματικής τάξης και της δημοκρατικής διεξόδου από τη σημερινή ανωμαλία».20

Για το ίδιο ζήτημα, η 10η Ολομέλεια της ΚΕ (25.12.1966 - 24.1.1967) εκτίμησε ανάμεσα σε άλλα: «...Με το Ιουλιανό πραξικόπημα η Αντίδραση κατόρθωσε ν' ανακόψει τη δημοκρατική πορεία. (...) Συντελέστηκε μια παραπέρα συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του Παλατιού και της στρατοκρατικής χούντας. (...) Δεν μπόρεσαν, όμως, οι κύκλοι της ανωμαλίας, παρ' όλες τις προσπάθειές τους, να επιτύχουν τον κύριο σκοπό τους: Να κάμψουν τη λαϊκή αντίσταση και ν' απομονώσουν την Αριστερά».21

Τα πιο προχωρημένα συνθήματα και οι διαθέσεις της περιόδου των «Ιουλιανών» εξέφραζαν ως προοπτική την αστική δημοκρατία που εγκαθιδρύθηκε αργότερα, με τη συμβολή της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ. Η ίδρυση και η ανάπτυξη του ΠΑΣΟΚ πήγασε από τα χρόνια εκείνα. Τότε, με ευθύνη του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, πλατιές λαϊκές μάζες ακολούθησαν μια ρεφορμιστική λογική, εκείνη του «μικρότερου κακού», πιστεύοντας στον αστικό εκσυγχρονισμό που εξέφραζε το «Κέντρο» και κυρίως η «αριστερή» του πτέρυγα, με επικεφαλής τον Ανδρέα Παπανδρέου.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Η οργάνωση «Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα - Ιδέας - Δημοκρατία - Αξιοκρατία» (ΑΣΠΙΔΑ) έχει τις ρίζες της στην περίοδο 1958-1960. Οι πρώτες κινήσεις των αξιωματικών της οργάνωσης ΑΣΠΙΔΑ, σύμφωνα με τα γνωστά μέχρι σήμερα στοιχεία, θα πρέπει να άρχισαν γύρω στο 1958, ίσως από αξιωματικούς της σειράς του 1953. Η πρώτη ομάδα ήταν πιθανόν συνδεδεμένη με τις δραστηριότητες του στρατηγού Γ. Γρίβα. Γι' αυτό και η ύπαρξη και η δράση του ΑΣΠΙΔΑ συνδέθηκε και με την εξέλιξη του Κυπριακού. Η οργάνωση ΑΣΠΙΔΑ άρχισε να κινείται πιο δραστήρια μετά το 1963, όταν έγινε κυβέρνηση η Ενωση Κέντρου, με στελέχη της οποίας φαίνεται ότι είχε επαφές. Η ύπαρξη και η δράση της οργάνωσης ΑΣΠΙΔΑ χρησιμοποιήθηκε στις πολιτικές και στρατιωτικές ίντριγκες των αστικών κομμάτων της περιόδου 1963-1967, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. (βλ. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β' Τόμος, σελ. 657, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011).

2. Aρθρο του Ηλία Ηλιού στην εφημερίδα «Η Αυγή», 1 του Ιούνη 1965.

3. Σπύρου Λιναρδάτου, «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τόμ. Ε', σελ. 153, εκδόσεις «Παπαζήση», Αθήνα, 1977.

4. Παύλος Πετρίδης, ,Εξουσία και παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-1967)», σελ. 307, 311, 312, 313, 314, εκδ. «Προσκήνιο», Αθήνα, 2000.

5. Παύλος Πετρίδης, «Εξουσία και παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-1067)», σελ. 319, 320, εκδ. «Προσκήνιο», Αθήνα, 2000.

6. Στις 14 Ιούλη του 1964 παραδόθηκε το πρώτο σχέδιο Ατσεσον, που προέβλεπε στα βασικά σημεία του: «1. Η Ελλάδα παραχωρούσε για πάντα στην Τουρκία ένα μέρος του νησιού κατά κυριαρχία. α) Την περιοχή αυτή θα χρησιμοποιούσε η Τουρκία σαν στρατιωτική βάση με πλήρη δικαιώματα ανάπτυξης στρατιωτικών δυνάμεων και των τριών όπλων. (...) β) Η περιοχή αυτή θα πρέπει να είναι αρκετά μεγάλη. (...) γ) Η χερσόνησος της Καρπασίας θεωρείται σαν κατάλληλη περιοχή γι' αυτή τη βάση. (...) 2. Να γίνουν ειδικές διευθετήσεις για την προστασία του αριθμού εκείνου των Τουρκοκυπρίων που δεν θα συμπεριληφθούν στο χώρο της κυρίαρχης τουρκικής βάσης». Στις 20 Αυγούστου 1964 ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ντιν Ατσεσον, έφερε δεύτερο σχέδιο που περιείχε: «1. Η βάση να εκμισθωθεί απλώς στην Τουρκία για μια χρονική περίοδο (50 χρόνια κρίθηκαν λογική περίοδος), αντί να παραχωρηθεί κατά κυριαρχία. (...) 3. (...) Να τεθούν δύο επαρχίες υπό τη διοίκηση Τουρκοκυπρίων επάρχων. (...) 4. Αντί της κεντρικής τουρκοκυπριακής διοίκησης της Λευκωσίας (...) να υπάρχει ένας ανώτερος αξιωματούχος στην κεντρική κυβέρνηση της Κύπρου. (...) (...) 6. Η πρόταση για το διορισμό διεθνούς αρμοστή από τον ΟΗΕ θα διατηρηθεί και στο δεύτερο σχέδιο». (Γιάννος Ν. Κρανιδιώτης, «Το Κυπριακό Πρόβλημα 1960-1974», σελ. 136-137, εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 1984, όπως παρατίθεται στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β' Τόμος, σελ. 482, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011).

7. Πότης Παρασκευόπουλος, Γεώργιος Παπανδρέου, σελ. 219, εκδ. «Φυτράκης /Ο ΤΥΠΟΣ ΑΕ», Αθήνα, 1988.

8. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 9ος, σελ. 586, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002.

9. Τάσος Βουρνάς, «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας», σελ. 366, 367, εκδ. Αφων Τολίδη ΟΕ.

10. Εκ των υστέρων ο Σ. Κωνσταντόπουλος, που κάτι γνώριζε ασφαλώς, έγραψε: «Οσοι ηγωνίζοντο διά να συγκροτηθή μία άλλη κυβέρνησις χρησιμοποιούσαν και αυτοί μέσα κακής ηθικής ποιότητος. Προσεφέροντο εις τους βουλευτάς χρήματα. Εδίδοντο χαρτοφυλάκια. Παρείχοντο ρουσφέτια στοιχίζοντα εις το δημόσιον ταμείον. Η πολιτική ατμόσφαιρα ανέδιδεν αποπνικτικάς αναθυμιάσεις ηθικής σήψεως». (Ελεύθερος Κόσμος, 17 Ιούλη 1968, όπως παρατίθεται στο Γιάννη Κάτρη, «Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα», σελ. 215, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1974).

11. Επώνυμη αναφορά έχει γίνει για τον εφοπλιστή Ποταμιάνο (Γιάννη Κάτρη, «Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα», σελ. 220, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1974).

12. Ηλία Ηλιού, «Η κρίση εξουσίας», σελ. 245, εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 1966.

13. Ο πρόεδρος της Γαλλίας Ντε Γκολ είχε διώξει τα αμερικανικά πυρηνικά όπλα που ήταν εγκατεστημένα στη χώρα του, απέσυρε το γαλλικό στόλο από την ενιαία διοίκηση του ΝΑΤΟ και τελικά στις 7 Μάρτη του 1966 ανακοίνωσε την αποχώρηση της Γαλλίας από το στρατιωτικό σκέλος του. Είχε αρνηθεί, επίσης, να υπογράψει τη συνθήκη απαγόρευσης των πυρηνικών δοκιμών, που συνυπέγραψαν στις 5 Αυγούστου 1963 οι ΗΠΑ, η Σοβιετική Ενωση και η Μεγάλη Βρετανία. Η Γαλλία επιδίωκε να δημιουργήσει δικό της πυρηνικό οπλοστάσιο και η σύγκρουση με τις ΗΠΑ - Βρετανία εντασσόταν στο πλαίσιο του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού για την κυριαρχία στην Ευρώπη και γενικότερα. (Βλ. αναλυτικά Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β' Τόμος, σελ. 576-578, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011).

14. Γιάννη Ρουμπάτη, «Ο Δούρειος Ιππος», σελ. 216-217, όπως παρατίθεται στο Πότη Παρασκευόπουλου, Γεώργιος Παπανδρέου, σελ. 256-257, εκδ. «Φυτράκης», Αθήνα, 1988.

15. Πότη Παρασκευόπουλου, Γεώργιος Παπανδρέου, σελ. 256, εκδ. «Φυτράκης», Αθήνα, 1988.

16. Ο.π., σελ. 255.

17. Δελτίο ΣΕΒ της 15.9.1965.

18. Ανδρέας Παπανδρέου, «Η δημοκρατία στο απόσπασμα», σελ. 272, εκδ. «Καρανάσης», Αθήνα, 1974.

19. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 9, σελ. 586, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002.

20. Ο.π., σελ. 589.

21. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 9, σελ. 741, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002.

“Ρ”